कृष्ण धरावासीको ‘टुँडाल’ उपन्यासका महत्वपूर्ण पक्षहरू

डा. विष्णु पौड्याल
१. विषय–प्रवेश
कृष्ण धरावासी (२०१७) नेपाली कविता, संस्मरण, निबन्ध, समालोचना, कथा र उपन्यासमा कलम चलाउ“दै आएका समकालीन उल्लेखनीय प्रतिभाका रूपमा चिनिन्छन् । यिनको ख्याति विशेष गरी उपन्यास सिर्जनामा नै देखापरेको छ । यिनले ‘शरणार्थी’ (२०५६), ‘आधाबाटो’ २०५९), ‘राधा’ (२०६२), ‘तपार्इं’ (२०६३) र ‘टु“डाल’ (२०६५) गरी पा“चवटा महŒवपूर्ण उपन्यास नेपाली पाठक सामु प्रस्तुत गरिसकेका छन् । ‘शरणार्थी’ उपन्यास मुख्यतः भुटानका नेपालीहरू शरणार्थी बन्नु परेको समस्यामा आधारित छ । यसले इन्द्रबहादुर राईको “जयमाया आफूमात्र लिखापानी आइपुगी” कथाकी जयमायालाई सघन विस्तार गरेको छ । प्रवासी नेपालीहरूले व्यहोरेको व्यथा कथनका सन्दर्भमा यसमा ‘डाकबंगला’, ‘ब्रम्हपुत्रका छेउछाउ’, ‘ज्यागा’, शिरिषको पूmल’, ‘बसाइ’, ‘नोयो’, ‘मुग्लान’, जस्ता उपन्यासहरूका पात्र र सन्दर्भ पनि प्रसङ्गवश आएका छन्। नेपाली आख्यान लेखनमा पहिलो पटक यसै उपन्यासमा सन्दर्भ स्रोतसमेत उल्लेख गरेर रचनाको विश्वसनीयता र प्रामाणिकतासमेत सिद्ध गरिएको छ । लेखकको यो पहिलो उपन्यास भए पनि विनिर्माणवादी नव शिल्प, समकालीन यथार्थ र मानवतावादी स्वरको संश्लेषण यसमा सारै लोभ लाग्दो रहेको छ । धेरै पढेर, गुनेर र अनुुसन्धान गरेर लेख्ने काम यसमा भएको छ । यसपछिको ‘आधाबाटो’ लेखकको जीवनको पूर्वाद्र्धको आत्मकथास“ग सम्बद्ध भएर आएको छ । ‘राधा’ पौराणिक कालीन राधाकै युगसापेक्ष नारीवादी स्वरसहितको कलात्मक विनिर्माण हो भने ‘तपाईं’ लेखक र पाठकका बीचको औपचारिक दुरी भत्काउ“दै द्वितीय पुरुषमा उपन्यास कथ्ने प्रयत्न वा नवशिल्प सन्धानकै यत्न हो ।
‘टु“डाल’ भने शिल्पगत जटिलताबाट मुक्त भई समकालीन युगजीवनको नव वैचारिकता प्रक्षेपण गर्न केन्द्रित रहेको छ । यीमध्ये ‘शरणार्थी’, ‘राधा’ र ‘’ ‘टु“डाल’ विशेष महŒवका देखिन्छन् । ‘राधा’ उपन्यासमा धरावासीले २०६२ सालको मदन परस्कार पनि प्राप्त गरेका थिए । त्यसले यिनको साहित्यिक व्यक्तित्व सर्वसामान्यमा पनि सञ्चार हुन निकै सहयोग तुल्याएको देखिन्छ । प्रस्तुत सन्दर्भ धरावासीको पछिल्लो उपन्यास ‘टु“डाल’मा केन्द्रित रहेको छ ।
२. विषय–विस्तार र विश्लेषण
धरावासीको ‘टु“डाल’ उपन्यासको अन्त्यमा दिइएको जानकारीअनुसार यो २०६५ भदौ १० गते बेलुकादेखि लेख्न सुरू गरी भदौ ३० गते विहान लेखिसकिएको उपन्यास हो । यो डिमाइ साइजका जम्मा २०० पृष्ठमा फैलिएको छ । यसमा उपन्यासको विषयलाई १३ परिच्छेदमा व्यवस्थित गरिएको पाइन्छ । उपन्यासको विषयकथन संस्मरणात्मक ना जीवनमा घटेका घटनाहरूलाई रातभरि सम्झ“दैशैलीमा भएको छ । सुस्मिताले आ जा“दा उपन्यासको विषय खुल्दै आएको छ । विभिन्न परिस्थितिस“ग जुध्दै आउने ना सबै सामान नया“ डेरामाक्रममा डेरा सर्न बाध्य भएकी सुस्मिताले आ पु¥याएपछि थकान मेट्न दिउ“सो सुतेकी हुन्छे र उसलाई रातमा निद पर्दैन । नो अतीत नियाल्दै आउन थाल्छे । पूर्णिमाको रातमात्यही क्रममा उसले आ नियाल्न थालिएको त्यो अतीत “शुभ प्रभात” (पृ.२००) स“गै टुड्डिएको छ । यसले भावी जीवनको उज्यालोतर्फ ध्वनित गरेको छ । उपन्यास अतीतावलोकन वा संस्मरणात्मक ढा“चामा प्रस्तुत गरिए पनि विषय वा कथानक अतीतबाट क्रमशः वर्तमानमा सर्दै आएको छ । व्यतिक्रमी कथानकले उत्पन्न गराउने जस्तो सम्पे्रषणको सङ्कट यसमा रहेको छैन । एकै रातको स्मृति–शृङ्खलाबाट यो व्यक्त भए पनि यसमा समकालीन गतिशील समाजका विविध आयाम निकै सबल ढड्डमा खुलेका छन् । उपन्यास कथ्य र शिल्प दुवै दृष्टिले उल्लेखनीय छ तापनि शिल्प वैचिœयतिर भन्दा पनि यो कथ्य विशिष्टतामा केन्द्रित देखिन्छ । यो विचारप्रधान उपन्यास हो । यसमा समकालीन गतिशील समाजका बहुआयामलाई अतीतको सांस्कृतिक साक्षीका आधारले समेत हेरिएको छ । यो उदार, सहिष्णु र बढी लचिलो जीवनदृष्टि लिएर बगेको छ । समाज र जीवनलाई सहज ढड्डमा विकसित हुन नदिने परम्पारित रूढ मूल्य–मान्यताप्रति यसको रूचि छैन । यो आधुनिक मात्रै नभई अत्याधुनिक सोच वा जीवन शैलीबाट प्रेरित छ । फेरि, आधुनिक वा अत्याधुनिकताका नाममा सिर्जना गरिने अराजकता वा चरम छाडापन जसमा परम्पराको ध्वंस मात्रै चाहने र अन्ततः नै जीवनलाई पनि त्रासद ढङ्गमा समाप्त पार्ने प्रवृत्ति निहित हुन्छ≤आ त्यसप्रति भने यसले प्रशस्त विमति राखेको छ । यो जीवनवादी उपन्यास हो तापनि जीवनको लीलापन÷रहस्यात्मकताबाट रनभुल्लमा परेको जीवनको स्थिति पनि यसमा देख्न सकिन्छ । यसले देखाएको समाज र जीवनका यस्ता बहुआयामिक सन्दर्भहरू नै यसका बढी महŒवपूर्ण पक्षहरू हुन् । तिनलाई औपन्यासिक साक्षीका आधारमा बु“दागत रूपमा सङ्क्षेपमा तल चर्चा गरिन्छ ।
२.१.१ नारीवादी स्वर
यो सचेत र उच्च शिक्षित नारी चरित्रहरूको केन्द्रीयतामा बुनिएको उपन्यास हो । यो मुख्यतः सुस्मिताको जीवनसन्दर्भस“ग सम्बद्ध रहे पनि उसकी आमा, उसकी नी हजुरआमाकी साथी छिमेकी वृद्धासाथी सत्या, उमा, शशि र भद्रिकाहरू अनि आ अजीहरू पनि सुस्मितास“गै सम्बन्धित भएर आएका छन् । यी सबैका दृष्टिकोणहरू नारीवादी चेतनाबाट बुनिएका पाइन्छन् । पुरूषप्रधान नेपाली समाजमा जन्मेहुर्के पनि यहा“का महŒवपूर्ण नारी चरित्रहरू पुरूषको पम्परित शोषण र हैकमप्रति टड्कारो विमति राख्दछन् । समाजमा पुरूषको जुन हैसियत हो नारीको पनि सोही हैसियत कायम हुनुपर्छ, संस्कृति परम्पराका नाममा नारीलाई बन्धनमा राख्ने प्रवृत्ति स्वीकार्य हुन सक्तैन, त्यस्ता बन्धनहरू चुडाल्दै हिड्नु सचेत शिक्षित नारीहरूको मुख्य कर्तव्य नै हो भन्ने आशय उपन्यासका महŒवपूर्ण नारी चरित्रहरूले व्यक्त मात्रै गरेका छ्रैनन् कतिपयले तदनुकलको आचरण नै गरेर देखाएका छन् । यौनलाई हेर्ने परम्परित पुरूष मानसिकताप्रति यहा“का नारीहरूको टड्कारो विमति पाइन्छ । त्यो पुरूषको मात्रै भोगको विषय होइन सम–भोगको विषय हो । पुरूष जति त्यसमा स्वतन्त्र छन् नारी पनि त्यत्तिकै स्वतन्त्र छन् ।
एउटा पुरूषस“ग यौन सम्बन्ध राख्दैमा जीवन उसैका नाममा निस्सासिएर बिताउनुपर्छ भन्ने मान्यता यहा“का नारीले राखेका छैनन् ।
आपूmभन्दा ४० वर्ष जेठो शर्मास“ग सुस्मिताले पहिलोपल्ट यौन सुखको अनुभव गरेपनि उसलाई सधै अपनाउन चाहेकी छैन । पहिलोपल्ट अपनाएकोमा पछुतोबोध पनि गरेकी छैन । सुस्मिताकी आमा उपमाले पारिवारिक असहमति रहे पनि आफैले विद्रोह गरी मन परेको केटास“ग प्रेम–विवाह गरेकी हो तर प्रेमी लोग्ने भूकम्पको दुर्घटनामा परेर मरेपछि आपूmलाई बिहे अघि नै प्रेम गर्ने भूतपूर्व प्रेमी जो विधुर बनेको छ उसैस“ग भावी जीवन बिताउन पुगेकी छ । विधवा भएर बस्नुलाई उसले उचित ठानेकी छैन । उसका भनाइ नै छन्–
दिवड्डत भइसकेका पतिका नाममा पूरै जिन्दगी विधवा भएर रु“दै बिताउनु व्यवहारिक होइन रहेछ छोरी ∕ बा“च्दा पो स“गै बा“च्ने, मरिसकेपछि केका लागि त्यस्तो बा“च्ने । …… प्रेम जीवनस“ग हुन्छ, शरीरस“ग हुन्छ, स्वभाव चरित्र र व्यवहारस“ग हुन्छ । प्रेम भावनात्मक भए पनि त्यो शारीरिक कारणले मात्र भएको हुन्छ । शरीर नै नभएपछि त्यही शरीरकै स्मृतिमा रोएर अर्को शरीर किन नो स्वास्थ्य र मनले चाहन्छ र असल साथी प्राप्त हुन्छ भनेमराउनु ? यदि आ वैधव्यताको पर्दालाई दिवड्डत पतिको स्मृति गर्दै च्यात्नै पर्ने रहेछ छोरी । (पृ.१४३)
यस्तै छोरी सुस्मिताका बूढो शर्मास“गको सम्बन्धलाई पनि उसले उचित ठानेकी छैन । “दुई पाइलामै टुड्डिने यात्रा किन थाल्नु” (पृ.९९) भन्ने उसको छोरीलाई सल्लाह छ । त्यस्तै वृद्धा अजीले एकातिर पुरूषप्रधान नेपाली समाजका पुरूषहरूको नारीहरूप्रतिको गिद्धे दृष्टिलाई देखाएकी छ भने अर्कातिर त्यस्तो प्रतिनिधि चरित्र हर्षमानका बाबुलाई सिढीको टुप्पैबाट लडाइदिएर सशक्त तिरस्कार पनि गरेकी छ । अनि विधवा भएर बा“च्नुको पीडाकथन र त्यस्तो अवस्थामा अर्को लोग्ने खोज्न सक्ने अनुमति पनि सुस्मिताकी विधवी हजुर आमालाई दिएकी छ (पृ.३८) ।
शरीरले माग्छ भने परम्परा सस्कृति अवरोध बन्न हुन्न भन्ने उदार सोच वृद्धा अजीको पनि देखिन्छ । ऊ भन्छे –
लोग्ने मरेका तरूनी आइमाईलाई जसले पनि हेप्छन् । अलछिनी भन्छन्, पोइ टोक्ने भन्छन् । कतिपय पूजाआजामा, वर्तहरूमा, अपसकुन ठान्छन् । परपुरूषहरूले चारैतिरबाट का“डाजस्ता आ“खाले घोचिरहन्छन्, जतिबेला पनि असृुरक्षाजस्तो डर लागि रहन्छ । एउटैले जीवन बिताउने गरी जिम्मा लिए तै बरू भन्नु तर उनीहरू त एकछिन लुकेर भोग गर्न मात्र खोज्ने । हामीलाई मात्र अपवित्र पारी आपूm स“धै स्वच्छ र सफा रहने खोज्ने । (पृ.३८) आपूmलाई लागेको गर्नुपर्छ । एउटा जिन्दगीमा कतिस“ग डराउनु ? आखिर मरिने नै रहेछ । (पृ.३८)
नारीवादी स्वरका दृष्टिले सत्या र उमाका धारणा र व्यवहार अझ सशक्त देखिन्छन् । सत्या विवाहपूर्व नै केटाहरू लिएर हिड्ने, उनीहरूस“गै यौनसुख भोग्ने तर त्यस्तालाई लोग्ने नस्वीकार्ने, पतिव्रताको ढो“ग पनि नमान्ने, नारी दमन केन्द्री परम्परा र संस्कृतिको खुलेर आलोचना गर्ने, “आºनो जीवनमा सजिलो र सुगम मार्ग आफूलाई जे उपयुक्त हुन्छ त्यही नै आºनो दर्शन बन्नुपर्छ ।” (पृ.१६२) भन्ने सोचेकी छ । सुस्मिताकी विधवी आमाले अर्को लोग्ने अपनाउनुलाई यसले उचित ठानेकी छ । “जीवन हु“दै त मन नमिलेमा छोडपत्र गर्ने स्वतन्त्रता छ भने मरेको लोग्नेको बिर्सिसकेको अनुहारको शोक कतिन्जेल मनाउनु ?” (पृ.१५९) भनेकी छ । त्यस्तै आमाले अर्को लोग्ने खोजेकै भरमा छोराछोरीस“ग उसको सम्बन्ध पहिलाको जस्तो नहुने कुरा पनि यसले ठीक ठान्दिन र भन्छे– “लोग्ने र छोराछोरी एउटै रेखाका बिन्दु होइनन् । छोराछोरीस“गको आमाको सम्बन्धले, उनको लोग्ने परिवर्तन हुनुस“ग खासै अर्थ राख्दैन । ना छोराछोरीको आमालोग्नेस“गको स्वतन्त्र अस्तित्व बोकेरै ऊ आ भइरहन सक्छे । कान्छी पत्नीपट्टिका सन्तानका अघि, के बाबु जेठी पत्नीपट्टिका छोराछोरीबाट विरत् रहेको हुन्छ र ?
हाम्रो सामाजिक मान्यताले स्त्रीमा मात्र यौनमर्यादा थोपरेका कारण यस्तो भएको हो ।” (पृ.१५९) यस्तै एक पतिनिष्ठाको नीआग्रह गर्ने पुरूष आपूm भने बहुपत्नीमुखी छ, आ पत्नीलाई कोठामा निर्जीव तस्वीर जस्तो सजाएर अर्काकी पत्नी भोग्न लालायित हुन्छ (पृ.१६०), आपूm लगौटीमात्रै लगाएर निस्कदा लाज हु“दैन तर स्त्री भने गर्दनदेखि कुर्कुच्छासम्म छोपि“दा पनि उसको नग्नतामा प्रश्न उठाइन्छ (पृ.८५) ।
सामाजिक व्यवहारमा मात्रै होइन, कलाकृति निर्माणमा पनि पुरूष नारीप्रति पूर्वाग्रही छ । पुरूषले बनाएको टु“डालको “नाड्डा आकृतिमा एउटी स्त्रीलाई दुई तीनजना पुरूषहरूले जथाभावी गरिरहेका हुन्छन् । खुट्टा च्यातेका हुन्छन्, उचालेका हुन्छन्, अभर परेका हुन्छन्, स्तन समातेका हुन्छन, योनीमा लठ्ठी घुसार्न खोजेका हुन्छन् । अनेक सास्ती दिएका हुन्छन् । ती आकृति हेर्दा स्त्री मात्र नाड्डी देखिएकी हुन्छे । पुरूष सगौरव लिड्ड प्रदर्शन गरिरहेकी देखिन्छ ।” (पृ.८५) “स्त्रीको योनीलाई कति घिनलाग्दो पाराले प्रस्तुत गरेको हुन्छ” (पृ.१६०) तर पुरूषको लिड्ड त्यस्तो हुन्न । “पुरूषको लिड्डको भने सदादिन पूजा हुन्छ । शिवलिड्डदेखि उन्मत्त भैरवसम्मका लिड्डहरूमा टाउको राखेर हाम्रा आमाहरू नै ढोग्छन्……………….. संस्कृति र परम्पराको नाममा हामीले नै जोगाएका यस्ता नै खुट्टालाईसन्दर्भहरू आ अल्झाउने लहराहरू मात्र हुन् ।”
(पृ.१६०) भन्ने सोच वा धारणा सत्याका देखिन्छन् । त्यति मात्रै होइन “पुरूषहरूले बनाएको यस संसारमा नारीहरू केवल भोग्या मात्र छन् ।
उनीहरूको संरचनामा नारीहरू जतै पट्टिबाट पनि यौनवस्तुभन्दा बढी देखिन सक्दैनन् । इतिहासदेखि आजसम्म नै रूप परिवर्तन हु“दै त्यसैको निरन्तरता कायम छ ।” (पृ.१६०) भन्ने सत्याको निष्कर्ष छ । फुलब्राइट छात्रवृत्ति पाएर अमेरिका पढ्न गएकी सचेत र शिक्षित चरित्र सत्याका यस्ता धारणाले उपन्यासको कथ्यमा निश्चय नै विशेष महŒव राख्दछ ।
यस्तै समाजका प्रेमी मनाउ“दा पुरूषको द्वैध चरित्रबाट आहत उमा त्यस्ता प्रेमी भनाउ“दास“ग कस्सिएर मुकाबिला गरेकी छ । उसको गर्भ बोकेपनि उसले “तिमी यो बच्चालाई एबोरसन् गर ।” (पृ.११३) भने पछि उमाको मातृत्व जागेको छ । “के म यो बच्चा जन्माउन, पाल्न, हुर्काउन सक्दिन र ? यो बच्चाको लागि यसका बाबु उभिनै पर्छ र ? यस्ता लाचार बाबुहरूका परिचय बोकेर किन हुर्किनु नो प्रेमी भनाउ“दोलाई शिष्टतिनीहरूले पनि ।” (पृ.११५) भन्ने सोचेर आ ढड्डबाट दुत्कार्दै सदाका लागि बिदा दिएकी छ । उसले भनेकी छ–
ठीकै छ आजदेखि तिमी मबाट मुक्त भयौ । तिमीलाई मेरो यस अवस्थाको जिम्बेवारीबाट मुक्ति दिन्छु । यो गर्भको जिम्मा आफै लिन्छु । अब यसको आमा पनि र बाबुपनि म आफै हुन्छु । तिमी बदनाम हुदैनौ“ । सम्झन्छु, कुनै सपना थियो तिम्रो र मेरो सम्बन्ध । ………………… मैले चिनाएको मान्छे यो बच्चको बाबु हुन्छ । यसको बाबु खोज्ने स्वतन्त्रता ममा सुरक्षित छ अब । तिमीलाई बिदा । (पृ.११५)
आपूmले मन पराएको प्रेमीलाई बिदा दिइसकेपछि बिना बाबुको सन्तान हुर्काउन उमाले सुत्केरी अवस्थादेखि नै समाजमा निकै चर्को सङ्घर्ष गर्नुपरेको छ । नी छोरीको बाबु सोध्नेलाई उसले भनेकी छ – “यसलाई पेटमा बोक्ने, यत्रोआ समयसम्म हुर्काउने, आज यत्रो कष्टका साथ जन्माउने म आमा सिङ्गै हु“दाहु“दै नै रहरले जन्माएकी योकिन चाहियो यसको बाबुको नाम ।” (पृ.१७३) “मैले आ बच्ची मेरी मात्र हो, म बेकारमा उसलाई ल्याएर किन मुछु ?” (पृ.१७४) “बिहे पनि सन्तालाई एउटा स्थायी अभिभावक मात्र त गरिने हो नि । बिहे नगरी बच्चा नजन्मने भन्ने त होइन ।” (पृ.१८५) “मेरो स्वतन्त्र जीवनमा अतीरिक्त बोझ थप्न मन भएन । मैले उसलाई लोग्ने मात्र स्वीकार गरेर धर पाउ“थे र ? म उसकी मोडेलकी स्वास्नी हुन सक्ने थिइन“, त्यसैले” (पृ.१७५) लोग्ने सकारिन भन्ने नो पूर्वस्पष्ट धारणा उमाले राखेकी छ । हुन पनि पछि पछुताएर आएको आ प्रेमीले “अब हामीस“गस“गै बसौ ।” (पृ.१७५) भनेर आग्रह गरेपनि उमाले नकारेर पठाइदिएकी छ ।
उमा परम्परित नारीप्रतिको शोषण दमनप्रति निकै क्षुब्ध छ । समाजले नारीलाई वस्तुका रूपमा वा आयआर्जन गर्ने साधनका रूपमा मात्रै सकारेको ऊ देख्छे । पैसा कमाउने साधनका रूपमा आइमाईलाई अरब, इज्रायल जस्ता मुलुकमा घरेलु नै गाउ“मा कतै अभर परेर बाहिरकामदार बनाएर पठाउन समाज तत्पर छ तर एकैरात आ बसी भने घरबाटै निकालिदिने त्यही समाजको चरित्र छ । के ती विदेशमा घरेलु कामदार बनाइएका नारीको जीवन यौनदासीको भन्दा बढी छ त ? भन्ने तार्किक प्रश्नको उमाको छ । साथै “हरेक कुरालाई पैसास“ग हेर्ने मानसिकताका अघि हामी नै सङ्घर्षले स्थापनाछोरीहरूको सामाजिक मूल्य परिवारस“ग खोज्ने होइन, आ गर्नुपर्छ ।” (१७६) भन्ने पनि यसको निष्कर्ष छ । यति मात्रै होइन, उमा नो सन्तानको लागि उचित नश्ल छान्ने अधिकारपशुहरूको नश्ल छनोट गरेझैं आ नारी स्वयंको हुनुपर्छ भन्ने पक्षमा छ । ऊ भन्छे ः
हाम्रा आमाबाबाहरूले गाउ“मा गाईका लागि राम्रो नश्लको सा“ढे खोज्छन्, कुखुरा, बाख्रालाई समेत राम्रो जातिको नश्ल रोजिन्छ तर हामी छोरीहरूलाई भने किन रोज्न नदिएर उनीहरूको इच्छा बिना जस्तो सुकैस“ग जोडी मिलाइदिन्छन् । ……………….. म त भन्छु इच्छाअनुसार रोजीरोजी नश्लको छनौट गर्ने अधिकार प्रत्येक छोरीलाई छ। के कुन्तीले पालैपालो धर्मराज, वायु, इन्द्र, सूर्य, अश्विनीकुमारहरूस“ग सम्पर्क गरेर रोज्जारोज्जा वीर, ज्ञानी, तापसी छोराहरू जन्माएको कथा हाम्रा पुराणहरूमा छैनन् ? (पृ.१७६)
ना क्रान्तिकारी धारणा र व्यवहारले समाजलाई तत्कालै परिवर्तन गर्नउमा आ नसके पनि भविष्यप्रति आशावादी बनेकी छ । ऊ भन्छे –
“समाज भनेको एकदिनमा बनेको संरचना होइन । हजारौ“ वर्षदेखिका कैयौं सोचहरू मिसिएर त्यो उभिएको हुन्छ, तर आउने भविष्यका लागि त हामीले पनि प्रभावित गर्न सक्छौं नि ।” (पृ.१७५) यस्तै अशिक्षा र गरिबीलाई नै उसले हाम्रो समाजमा हेपिनुको मूल कारण ठानेकी छे ।
नेपाली समाज नारीको (विशेषतः अविवाहिता नारीको) स्वैच्छिक यौनाचरणप्रति निकै कठोर रहेपनि यहा“ देखिने अधिकांश नारीहरू त्यसमूल्य मान्यतालाई लत्याएर प्रस्तुत भएका छन् । “कहिले उसको इच्छामा, कहिले मेरो इच्छामा हामीले विभिन्न समयमा यो “यौवनसुख” को भरपुर उपयोग ग¥यौ“ ।” (पृ.११३) भन्ने उमा, वृद्ध शर्मास“ग प्रथम यौनसुख व्यहोरेर त्यसमा कुनै पछुतो व्यक्त नो प्रेमी श्यामस“ग बिहे गरेपनि विदेशी बैंकमा कामनगर्ने सुस्मिता, आ गर्ने क्रममा अर्को प्रेमी बनाउन पुगेकी शशि, मनले चाहन्छ भने विधवा भए पनि अर्को लोग्ने रोज्ने सल्लाह दिने अजी, वैंशमा केटाहरू खेलाउ“दै हिड्ने सत्याका व्यवहारहरूबाट सोहीकुरा पुष्टि हुन आउ“छ । यसो भए तापनि यहा“का नारीहरू नारीवादका नाममा पुरूषप्रति नै पूरै विद्वेष व्यक्त गर्ने नारी समलि∙ीको पक्ष पोषण गर्ने किसिमका भने छैनन् । आफूमा बेलाबखतमा देखिएको आवेगी क्रान्तिकारिताप्रति पछि आत्मालोचना गर्न पनि पछि परेको छैनन् । उमा नै त्यसको उदाहरण बनेकी छ । पहिला लोग्ने विहीन सन्तान जन्माउने हुर्काउने नो बाबुकोभनेर त्यसमा लागे पनि पछि सामाजिक चर्को दवाव र स्वयं छोरीले आ माग गर्न थाले पछि उसले बाध्य भएर विधुर झलेन्द्रलाई लोग्नेको ठाउ“मा उभ्याएकी छ । उसले भनेकी पनि छ – “आन्तिमसम्म पुग्दा मेरो अहम् सबै समाप्त भइसकेको थियो।” (१७३) सुस्मिता पनि उमाको नस्ल छनोटको धारणाले समाजमा नो इमान्दारचर्को यौन अराजकता ल्यउने ठान्न पुगेकी छ । शशिले पनि आ प्रेमीप्रति आफूबाट धोका भएको पछुतोबोध व्यक्त गरेकी छ । सुस्मिताकी विधवी आमा पनि पछि छोरीस“ग आफू ना∙िएको अनुभूति व्यक्त गरेकी छ (पृ.१८८–८९) । यसरी परम्परित नारी विरोधी मूल्यमान्यताको विद्रोहको स्वर उपन्यासका नारी चरित्रमा देखिए पनि ती पुरै पुरूष विरोधी उग्रनारीवादतर्फ भने अग्रसर छैनन् । ती नारीमात्रको पूर्ण सहअस्तित्वका पक्षपाती, आधुनिक र उदार चरित्रका देखिन चाहेका छन्।
२.१.२ जीवन चिन्तन
यस उपन्यासको अर्को वैचारिक पक्ष भनेको जीवन चिन्तन हो । यसले जीवनलाई सुस्पष्ट ढ∙मा व्याख्या गर्न नसकिने रहस्यमय वा लीलामय वस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । अन्य वस्तुको झैं जीवनको लम्बाई, चौडाइ र गहिराइ नाप्न नसकिने रहेछ भन्ने अनुभुति उपन्यासका महŒवपूर्ण पात्रहरूको जीवनानुभवले देखाएको छ । एक किसिमको सोचाइ बनाएर सक्रिय भए पनि जीवन भोग्दै जा“दा अपूरो र अधुरो अनुभूति धेरैजसो महŒवपूर्ण पात्रहरूले गरेका छन् । सुस्मिताले क्रमशः छिमेकी रविनस“ग, अफिसको लेखापाल श्याम सरस“ग र पत्रकार प्रवीणस“ग सम्बन्ध गाढा बनाउन खोजे पनि त्यो सहजै पन्यालिएर गएको छ । आफूले चाहेकाहरूस“ग सम्बन्ध कायम हुन नसके पछि आफून्दा ४० वर्ष जेठो शर्मा र विक्षिप्त जस्तो देखिने जड्याहा अमरस“ग उसले सम्बन्ध स्थापित गर्न खोजे पनि नो अहंमा पु¥याइएको चोटको तात्कालिकत्यसलाई उसले एक किसिमको आ प्रतिक्रियाका रूपमा मात्रै लिएकी छ (पृ.१८३) । एकपछि अर्को असफलता बोधले उसका “मनमा कतैकतै रहेबचेको विवाहप्रतिको आकर्षण पनि त्यत्तिकै कपुर उडेझै“ उडेर” (पृ.१९०) गएको अनुभूति गरेकी छ । “अब मलाई जीवनमा गर्नैपर्ने, हुनैपर्ने अनिवार्य भन्ने कुनै कुरा देखिन छोडे ।” (पृ.१९०) भन्ने निष्कर्षमा पुगेकी छ । उसको अझ स्पष्ट भनाइ छ –
मनमा आफैले रोप्दै गएका रहरका बिरूवाहरू झ∙िदै जा“दा जिन्दगी झन्झन् आकर्षक र सुन्दर लाग्दै जाने रहेछ, म त तिनलाई एक–एक गर्दै उखेल्दै हिंडिरहेकी रहिछु । जति पनि साथस∙तहरू पाए“ प्रत्येकले मलाई जीवनको अर्थहीनतातिर धकेल्दै गए झै“ लाग्दछ । जति नै ठूला ठूला आदर्शका अख्यानहरूको निर्माण गरे नै जिन्दगी हो, जसमा आदर्शको लेशमात्रपनि यर्थाथमा हामी पाउनेले भनेको आ पनि समेटिएको ह“ुदैन। कल्पनाका नाप्नै नसक्ने पर्खालहरू खडा गरेर, तिनकै नो बन्दी अवस्थालाई सुरक्षाघेरा सोचिरहेको हु“दावरिपरि घेरिएका हामी आ रहेछौ“ । (पृ. १९०)
वास्तवमा जीवनको यो अन्योल र अनिर्णित स्थिति वा समय–परिस्थितिको आकास्मिक गतिमयतालाई सुस्मिताले धेरै नै व्यहोरेकी छ र ऊ भन्छे पनि –“म आफै एउटा बा“सुरी हु“ जसलाई फुकिरहेको छ समयले र बजिरहेकी छु एक असमापक वियोगी धून ।” (पृ.१४५) सुस्मिताको यस्तो पीडामय जीवनानुभूतिले जीवनको लीलामयतालाई वा रहस्यमयतालाई नै सङ्केत गरेको छ । यसमा उसका यी भनाइले अझ गहिराइ थपेका छन्–
देखिएका सबै दृश्यहरू सत्य होइनन्, छोइने हरेक स्पर्शहरू यर्थाथ हु“दैनन् मन र बुद्धि भन्दा पर पनि यर्थाथका कति सम्भावनाहरू हाम्रै वरिपरि अवस्थित छन् । मलाई कताकता लागि रहेछ– जीवन माध्यमले संसारलाई बोध गरिरहेछ तर सम्भावना अगणित अवस्थाहरूदेखि अनभिज्ञ छ। (पृ. १९९)
“जीवनलाई सिधारेखामा बगेरको देख्न” (पृ. १९१) खोज्दा नै सुस्मिताले एक पछि अर्को जटिलता व्यर्होनु परेको थियो । पछि उसलाई जीवन त्यस्तो सरल रेखामा बग्ने वस्तु रहेन छ भन्ने रामै्र बोध भएको छ । उसले भनेकी पनि छ – “ जिन्दगी रोजेर छानेको बाटोमा हिंडने साधन होइन रहेछ । यो त जति नै चलाख चालकले पनि सोझ्याउन नसक्ने गरी बङ्गोटिङ्गोमा गुडिरहदो रहेछ ।” (पृ.८०) उसको जीवन बोधमा अस्तित्व तथा विस∙गतिवादी, उत्तरआधुनिकतावादी र लीलावादी औपनिषद् चिन्तनसमेत संलिष्ट भएको सहजै देख्न सकिन्छ । यी सबैले कुनै न कुनै रूपमा जीवनको अपूरो र अधुरो स्थितिलाई सङ्केत गरेका हुन्छन् । यो अनुभूतिको टड्कारो पन सुस्मितामा मात्रै होइन उसकी आमा उपमामा पनि छ । परिवार समाजस“ग विद्रोह गरी प्रेम विवाह गरे पनि उपमाको लोग्ने भूकम्पको दुर्घटनामा परी मरेको छ र विधवा जीवनबाट वाक्क भएर विधुर सागरस“ग गृहस्थी जीवन शुरू गरेपनि उसले भित्री सुख प्राप्त गर्न नसकेको बुझिन्छ । उसकै भनाइ छ– “मैले जुन सुखको कल्पना गरेर यो निर्णय गरेकी थिए“ तर मानासिक रूपमा मलाई त्यसको कुनै प्राप्ति भएन ।” (पृ. १८८) त्यस्तै बिना लोग्नेको सन्तान पाएर समाजमा स्थापिन हुन खोजेकी उमाको विद्रोह चेत पनि क्रमशः शिथिल हुन थालेको छ । “अन्तिमसम्म पुग्दा मेरो अहम् सबै समाप्त भइसकेको थियो ।” (पृ.१७३) भन्ने उसकै भनाइ छ । छोरीकै लागि भनेर भए पनि उसले पनि विधुर नी स्वास्नीको भुलबश भए पनि हत्या गरेको थियो) लाईझलेन्द्र (जसले आ लोग्नेको दर्जा दिएर जीवन चलाएकी छ । शशि पनि पुरानो र नया“ प्रेमीको नै आत्मनिर्णयमा गरिएको एवर्सन उसका लागि जीवनकोद्वन्द्वमा फ“सेकी छ । आ नो जीवनका सबैठूलो पछुतोको कारण बनेको छ । उसको लोग्ने श्यामले पनि आ महŒवाकाङक्षाहरू धरासायी हु“दै गएका र जीवनलाई व्यवस्थित गर्न नसकेको नै प्रेमीगुनासो पोखेर दिदी सुस्मितालाई पत्र लेखेको छ ।
भद्रिका आ नै किसिमकाझलेन्द्रले खुवाएको डवल डोज औषधीबाट मरेकी छ । विधवा अजीका आ गुनासा छन् । लोग्ने र नातिनीको मृत्युको पीडा उसका जीवनका शोकका स्रोत नै पार्टी सरकारमाबनेको छन् । भूमिगत पार्टीमा लागेर नेता बनेको रविन आ पुगे पनि केही गर्न नसकेर असरल्ल परेको छ । अमरलाई सुस्मिताले सपना देखाएर पलायन भएकी छ । अमेरिका पुगेको ६५ वर्षे वृद्ध विधुर शर्माले वहा“ पुगेर पनि आफून्दा ४० वर्ष कान्छी सुस्मिताको सपना देख्न छोडेको छैन । फोनमा “ वातावरण मिले पछि तिमीलाई पनि म यतै बोलाउ“छु ।” (पृ.१४७) भनेको छ तर पहिलो पटकमै सुस्मितालाई थाम्न नसकी दुई तीन पल्ट ढलेको (पृ.९९) शर्माप्रति सुस्मिताको खासै रुचि जागेको देखिन्न । धनु सत्याको खेलौना मात्रै बनेको छ । उमाका बाबु–आमा बूढेसकालमा कहरपूर्ण जीवन बिताएर मृत्यु पर्खिरहेका देखिन्छन् । आमा हड्डी खिइने रोगले र बाबु क्यान्सरले थलिएका छन् । एक्लोपनले पनि उनीहरूलाई सारै पिरलेको छ । शशिकी आमा पाठेघरको क्यान्सरले मरेकी छ ।
यसरी उपन्यासका सबैजसो स्त्री र पुरूष चरित्रको जीवन जटिल सङ्कटहरूमा जेलिएर समाप्त भएको वा रहस्यको गर्भमा मडारिएको देखिन्छ । यो मन, बुद्धि भन्दा पनि परको यथार्थजस्तो भएको छ । व्यक्तिको निर्णय र क्रियाशीलता त एक किसिमको स्थूल यान्त्रिकता मात्रै बनेको छ ।
यो जीवनको सबैले देख्न सक्ने सतहीरूप मात्रै हो । यसमा पुतली–नृत्यपन वा निमित्तता मात्रै छ । त्यही भएर सुस्मिताले भनेकी पनि छ – “म फेरि मेसिनजस्तै जीन्दगीलाई बिर्र्सिएर गतिशील हुनेछु, निमित्तताको पात्र मात्र” (पृ.१९९) भएर । वास्तवमा यो पुतली नृत्य गराउने सूत्र वा रिमोट सञ्चालक वा नायक को हो भन्ने बारेमा उपन्यास आफै त्यति धेरै खुलेको छैन । कतै त्यो समय हो भन्ने सङ्केत रहे पनि समयको गति बोध हाम्रो सामान्य मन–बुद्धिबाट हुन नसक्ने सहजै बुझिन्छ । सम्भावनाका अगणित अवस्थाहरूदेखि अनभिज्ञ हाम्रो शरीर–चेतनाले जीवनबोध गर्नु भनेको एक किसिमको अन्धाले हात्ती छामेर अथ्र्याए जस्तो मात्रै हो तापनि हामी कठपुतलीझै“ जीवनखेल खेल्न तछाड–मछाड गरिरहेका छौ“ । खेलाउनेले अवश्यकता ठानुन्जेल हाम्रो सक्रियता देखिनेछ । त्यही क्रियाशीलता हाम्रो अर्थ÷जीवन हो जुन यर्थाथमा भ्रम÷अर्थहीनता सिवाय केही होइन भन्ने सङ्केत पनि उपन्यासको रहेको छ ।
२.१.३ उत्तरआधुनिक बहस
यस उपन्यासको नारीवादी स्वर र जीवन चिन्तनमा पनि उत्तरआधुनिक अभिप्रेरणाहरू रहेका छन् । त्यसबाहेक उपन्यासमा अंश विशेष (पृ.१५४–५९) मा उत्तरआधुनिक चिन्तनका बारेमा बहस पनि प्रस्तुत गरिएको छ जुन मूलतः वैचारिक विषय नै हो । नेपाली साहित्यमा यसका पक्ष–विपक्षमा बहस चलाउने वास्तविक पात्रहरू (सञ्जीव उप्रेती, गोविन्द भट्टराई, कृष्ण गौतम, निनु चापागाई, ऋषिराज बराल, रमेश भट्टराई आदि) का अवधारणाहरू पनि उपन्यासमा आएका छन् । उपन्यासका नोप्रवीण र सुस्मिता यसका पक्ष र विपक्षमा देखिएका छन् तर उनीहरू आ दृष्टिकोण, पूर्वाग्रहयुक्त नभएको देखाउन पनि निकै सचेत रहेका छन् । प्रवीण लगायत यसका पक्ष धरहरूले भन्छन्– विज्ञान र प्रविधिको द्रुततर विकास र त्यसको विश्वव्यापी प्रभावका कारण अब दुनिया“मा कतै एक विचार, एक दृष्टि, एक चिन्तनको सोझो सत्ता स्थापित हुन सक्तैन । विज्ञानका अघि कल्पना र भावुकताको कुनै अर्थ रहदैन । भूमण्डलीकरणको प्रभावबाट दुनिया“को कुनै पनि भाग अछूत रहन सक्तैन । प्रविधि र सूचनाको साम्राज्यले अब मानिसलाई एक्लो र ऐकान्तिक रहन दिएको छैन । हाम्रो जीवन पद्धति पनि विस्तारै पश्चिमीकरण भइरहेको हु“दा त्यहा“को चिन्तन–सृजन पद्धतिबाट हामी विमुख हुन सक्तैनौं । “अब सामूहिकता र साझा धारणाभन्दा व्यक्तिगत अर्थले मूल्य स्थापना गरिरहेछ । राजनीति, अर्थ, समाजशास्त्र, सबै कुराहरू नया“ मूल्य र परिभाषाले उभिन पुगका छन् ।” (पृ.१५७) हिजोको वेश्यावृत्ति अब यौनकर्ममा परिभाषित र सम्मानित हुन थालेको छ । नारीवादी स्वर मात्रै होइन, तेस्रो लि∙ीको स्वर पनि राज्यमा स्थापित हु“दै आएका छन् । परम्परा र विश्वासहरू भत्किंदै गएका छन् । अब सत्यको रूढ अर्थको सान्दर्भिकता हराउन थालेको छ । “दिन दिनमा परिवर्तन हुने मूल्य र अर्थका अघि हामीले बुझेको सत्य आफैं अन्योलमा परिरहेको” (पृ.१५७) छ ।
विश्वव्यापारले अब सबै वस्तुलाई बिक्रीको दायरामा ल्याएको छ । भौतिकवस्तु मात्र होइन, काल्पनिक वस्तु पनि बिक्री हुन्छ अब । अब हावामा रहेको कार्वन, हावामै जा“चेर मूल्य निर्धारण हुन्छ । समुन्द्रको पानी त्यही छ तर त्यसलाई पैसा तिर्नुपर्छ । प्रत्येक मुलुकहरूले ‘रोयल्टी’ तिर्नुपर्छ। नैवस्तु आ ठाउ“मा छ, तर त्यो विनिमयमा स्वामित्व परिवर्तन भइरहन्छ । मुलुकका भौगोलिक सीमारेखाहरूको अर्थ अब भावनात्मक मात्र छ, व्यवहारमा सीमा रेखाले अब केहीलाई पनि छेक्न सक्तैन । (पृ. १५६) आदि
तर यसका विपक्षमा उभिनेहरूले यसलाई अमानवीय, जीवन विरोधी, जनविरोधी र संवेदनाहीन चिन्तन ठान्दछन् । यसले अहिलेसम्म स्थापित मूल्यमान्यतालाई भत्काउने हु“दा मान्छेलाई पुनः जङ्गली अवस्थामा फर्कउने सोचका रूपमा विपक्षीहरूले मान्दछन् । सुस्मिताले यस्तो रूखो धारणा नराखे पनि उत्तरआधुनिकताले मान्छेलाई भित्रैदेखि परिवर्तन गर्न नसक्ने ठान्छे । किनभने ऊ मान्छेलाई सम्पूर्ण रूपमा भौतिकताकै समीकरण मात्रै ठान्दिन । व्यक्तिको मनोवैज्ञानिक आधार सांस्कृतिक पृष्ठभूमिले निर्मित हुने हु“दा उसका विचारमा उत्तरआधुनिक सोच शरीरको पोशाक जस्तै बाहिरी कुरा मात्रै हुने मान्दछे । ऊ भन्छे – “हजारौं वर्षदेखिका सांस्कृतिक आधारहरूमा उभिएको जीवनशैली र भावलोकले बोध गर्ने संवेदनशीलतालाई अत्याधुनिक सैद्धान्तिक चिन्तनहरूले बौद्धिक मनोरञ्जन दिए पनि आत्मिक निर्णय दिन सक्दैनन् । ” (पृ.१५७–५८) त्यस्तै –
पश्चिमी बाढीमा बागिरहेको हाम्रो आजको विश्वविद्यालयीय बौद्धिकता धागो चुडिएको च∙ा जस्तो निरुद्देश्य देखिन्छ । सांस्कृतिक अवधारणालाई बिर्सेर सार्विक चेतनाको मात्र कुरा गरिरह“दा जुत्ता सा“टिएको खुट्टा जस्तो अनुभव भइरहेको छ हामीलाई । (पृ.१५९)
यसरी सांस्कृतिक आधारहीन कुनै पनि चिन्तनको उपयोगिता नहुने कुरा राख्दै सुस्मिताले हाम्रो सन्दर्भमा उत्तरआधुनिक चिन्तनलाई कोरा आयतीत चिन्तनका रूपमा नभिœयाई त्यसलाई नेपाली संस्कृति अनुकूलन गरेर भिœयाउनु पर्ने अभिमत राखेकी छ (जुन काम लीलालेखनले गरेको मानिन्छ) । साथै यस्तो प्रयत्न अच्युत वाग्ले, सञ्जीव उप्रेती जस्ता नेपाली उत्तरआधुनिक चिन्तकहरूले गरेकोमा उसले सह्राएकी पनि छ । उपन्यासकारको अभिमत पनि सांस्कृतिक अनुकूल गरेर भिœयाउनु पर्ने सुस्मिताकै अभिमतस“ग एकाकार भएर आएको छ ।
२.१.४ फ्रायडीय चिन्तनप्रतिको विमति
प्रस्तुत उपन्यासमा कोरा आयातित पश्चिमा उत्तरआधुनिक चिन्तनप्रतिको आलोचना गर्ने क्रममा नै सुस्मिताले फरक–फरक सांस्कृतिक आधार भएको हु“दा हाम्र्रो सन्दर्भमा फ्रायडीय चिन्तन पनि पश्चिममा झै“ लागू हुन नसक्ने तार्किक आधार प्रस्तुत गरेकी छ । पश्चिमी यहुदी धर्मकै आडमा विकसित इसाई र मुसलमानी धर्ममा फ्रायडको चिन्तन पनि विकासित भएको हु“दा आमा–छोरा र बाबु–छोरी बीच इडिपस र इलेक्ट्रा कम्प्लेक्सको स्थिति सम्भव देखिए पनि पूर्वीय जीवनशैलीमा तिनको सान्दर्भिकता त्यस रूपमा हु“दैन । त्यस्तै हाडनाता करणीको सोच विकास नभएको त्यस समाजको चिन्तन हाम्रो जस्तो हाडनाताको गहिरो सांस्कृतिक प्रभाव ना बहिनी, छोरी,रहेको समाजमा लागू हुन सक्तैन । हाम्रो समाजमा आ सानीमा, भतिजीहरूलाई यौनजन्य आकर्षणले हेर्नु भनेको धेरै असजिलो कुरा हो । यहा“ विपरीत लि∙ीमा आकर्षण नभई बरू विकर्षण नै हुन्छ । यसले फ्रायडीय चिन्तनको परिसीमालाई नै सङ्केत गरेको छ । त्यस्तै आज देखिएका समलि∙ी तथा तेस्रो लिङ्गीहरूले त फ्रायडको विपरीत लि∙ीय आकर्षणलाई पूरै चुनौती नै दिइरहेका छन् भन्ने गहिरो तार्किक अभिमत सुस्मिताले व्यक्त गरेको पाइन्छ ।
फ्रायडीय मनोविज्ञानप्रति यस्तो विमति वा आलोचना गरिए पनि उपन्यासका पात्रहरूको चरित्र निर्माण गर्दा भने लेखकले मनोवैज्ञानिक पटोलाई पनि उपयोग गरेको पाइन्छ । विशेषतः उपन्यासमा यौन–मनोविज्ञानको सन्दर्भमा निकै महŒवपूर्ण भूमिका खेल्ने पात्रहरूको चरित्र कुदाइमा यस्तो देख्न सकिन्छ । यसलाई उपन्यासकारले फ्रायडीय चिन्तनभन्दा पनि अतीतकालदेखि प्रवाहित हु“दै आएको पूर्वीय सांस्कृतिक अवधारणाकै रूपमा लिएका छन् । फ्रायड नजन्मिदै देखिएका हाम्रा अनेकन पौराणिक प्रस∙हरू र टु“डालका रतासनहरू वा सांस्कृतिक मनोविज्ञानले त्यसकै पुष्टि हुने उपन्यासकारको बलियो तर्क रहेको छ ।
२.१.५ सांस्कृतिकता
प्रस्तुत उपन्यासमा विचारले संस्कृतिलाई गहिरोस“ग नियालिएको छ । संस्कृति बहुआयामिक अवधारणा हो । यो मानिसको समग्र जीवन–प्रणलीस“ग सम्बद्ध हुने भए पनि यह“ा विशेष गरी परम्परित मूल्य–मान्यता, धर्म र धर्मस“गै सम्बन्ध भएर आएको मन्दिरका काष्ठ कला, त्यसमा पनि टु“डालमा कपिएका नर–नारीका रतासनहरूलाई विशेष महŒवका साथ विषयबद्ध गरेर नेपाली समाजको प्राचीन र नवीन यौन संसकृतिलाई उद्घाटन गर्न खोजिएको देखिन्छ । उपन्यास मुख्यतः सांस्कृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण क्षेत्र भक्तपुरको परिवेशमा आधारित छ। उपन्यासका महŒवपूर्ण पात्रहरूको कार्यकलाप यही सेरोफेरोमा हुने गरेको छ । यसमध्ये पनि भक्तपुर सहरको दरवार स्क्वायर सेरोफेरोका मन्दिरका टु“डालहरू यसको सांस्कृतिक विषयको केन्द्र बनेका छन् । यसबारे लखकको स्पष्ट अभिमत पनि रहेको छ–
सांंस्कृतिक मनोविज्ञान अबको लेखन सन्दर्भ बन्नुपर्छ भन्ने लाग्यो मनमा । अनि त्यसैलाई आधार बनाई नेपाली कला र संस्कृतिमा झल्कदै आएको यौनबिम्ब यस कृतिको विषय बन्न पुगेको छ । (पृ. भूमिका ज)
आजभन्दा पा“च, छ सय वर्ष अघिको नेपाली काष्ठकलामा देखापरेका यौनबिम्बहरूको हाम्रो संस्कृतिमा के अर्थ र महŒव होला ? हाम्रो जीवनशैलीमा त्यसको के पं्रभाव होला ? आजसम्म पनि सगौरव सजिएका मन्दिरका ती टु“डालहरूको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक मूल्य के होला ? (पृ.भूमिका ज)
जस्ता प्रश्नहरूको उत्तर खोज्ने काम यस उपन्यासमा गरिएको छ । उपन्यासकी प्रमुख पात्र सुस्मितालाई नै लागेको छ “त्यति ना∙ो पाराले काठमा यौन आकृतिहरू कपेर मन्दिरमा किन राखेको हो ?” (पृ.२७) यस्तो जिज्ञासाको ना पिताले पठाएको पत्रमा धरान– इटहरीका विभिन्न सांस्कृतिकपृष्ठभूमिमा आ विश्वास, त्यस क्षेत्रका पिण्डेश्वरी, दन्तकाली, पञ्चकन्या, बूढासुब्बा, विष्णुपादुका जस्ता ऐतिहासिक धार्मिक सांस्कृतिक महŒवका स्थलहरूको बयान अनि काठमाडौं, भक्तपुर लगायत त्यस क्षेत्रका धार्मिक सांस्कृतिक स्थलको संरक्षण र सम्बद्र्धन हुन नसकेको गुनासो सहित “तिमीहरूस“ग भविष्य छ, सक्छौ भने तिमीहरूले संस्कृति र समाजशास्त्रीय अध्ययन गर्ने कोसिस गर्नु” (पृ.३४) भन्ने सल्लाह पाए पछि सुस्मिता र उसको भाइ श्यामल दुवै इतिहास संस्कृतिको अध्ययनमा केन्द्रित भएका छन् । सुस्मिता त अझ साथी सत्या, वृद्धा अजी र वृद्ध शर्माका कुराहरू सुनेर टु“डालकै नग्न रतासनप्रति बढी जिज्ञासु बनेकी छ नो भाइले “उपत्यकाका छाने मन्दिरमा जडान गरिएका।
आ टु“डालहरूको अध्ययन” शीर्षकमा गरेको स्नातकोत्तर तहको शोध–पत्र पढेर पनि उसका पूरै जिज्ञासा शान्त भएका छैनन् । तर पनि केही सन्तोष भने लागेको छ ।
नेपालको काष्ठकलाको इतिहास नेपाली शासक गोपाल, महिषपाल, किरा“त लिच्छवी र मल्ल कालमा क्रमशः विकसित भएको हो र अहिले देखिने अघिकांश काष्ठकला मल्लकालीन हुन् । भक्तपुर भैरवचोक र तलेजु मन्दिरका बनेपा चण्डेश्वरी मन्दिरका अनि हनुमान ढोकाका काष्ठकलाहरू नेपाली कलाका अद्वितीय नमूना मानिन्छन् । छाने मन्दिरमा छानो अड्याउनका लागि प्रयोग गरिएका काठका ठाडा बिमहरूलाई टु“डाल भनिन्छ । तिनै टु“डालहरूमा कलाकारले विभिन्न डरलाग्दा जनावरहरूको देवीदेवताहरूको, नरनारीहरूको आकर्षक रूपाकृति कप्ने गरेको पाइन्छ । मल्ल कालीन यस्ता मन्दिरका टु“डालमा कामकलाले युक्त विभिन्न आकृतिहरू निकै आकर्षक ढ∙ले कपिएका भेटिन्छन् । ती कतिपय त एक्काइसा“ै शताब्दीका निला चलचित्रभन्दा पनि चर्का देखिन्छन् । ६४ कामकलामध्ये तिनमा १६ कामकलाको उपयोग रहेको छ । “तिनमा पनि सबैभन्दा बढी लि∙ समागम कलाको प्रयोग पाइन्छ ।” (पृ.१२२) कला–मूल्यका दृष्टिले ती अत्यन्त कलात्मक त छन् नै त्यसबाहेक ती तदयुगीन समाज मनोविज्ञानका अभिव्यञ्जक पनि होइनन् र ? भन्ने प्रश्न धेरै चिन्तकमा उभ्याइदिएका छन् । यसका अध्येता सुस्मिता र उसको भाइ श्यामल पनि यही प्रश्नमा रूमाल्लिएका छन् । यौनप्रति अहिले पनि धेरै गोप्य हुन चाहने नेपाली समाजमा त्यसबेला नै धार्मिक महŒवका स्थलमा त्यस्ता कलाकृति कसरी राख्न सम्भव भयो होला ? भन्ने प्रश्नको ठोस वस्तुगत आधार नपाइए पनि विभिन्न किंवदन्ती र कल्पनाहरू उपन्यासमा प्रस्तुत गरिएको छ । जस्तै–
१. पन्ध्रौ“ शताब्दीतिरका मल्लकालीन सारै यौन विलासी राजा केही समय गायव भएका र सो समयमा दरबारभित्र अनेक यौनासनहरूको अभ्यास हुन थालेकाले, त्यो यौन अराजकतालाई निस्तेज पार्न सार्वजनिक महŒवका स्थानमा ती रतासनयुक्त कलाहरू राख्न थािलएको,
२. राजा शिवदेवले नरबलि दिने प्रथा चलाए पछि सबै सामान्य नागरिक पुरूषहरू गायब हुन थालेका र महिलाहरू सेनास“ग अनेक रतासन गर्न थालेका हु“दा त्यही सम्भोग शैली कलामा प्रकट भएको,
३. राजा गुणकामदेवले तोपलाई कन्याकुमारीको बलि दिने प्रथा चलाए पछि सबै कन्याहरू यौनसनमा रत हुन थालेका र समाजमा यौन समान्य विषय बनी कलाकारले त्यसलाई कलामा व्यक्त गर्न थालेका,
४. उपत्यकामा प्रशस्त मन्दिरहरू भए पनि काम पुरूष इन्द्रको कुनै मन्दिर नभएको हु“दा उनी रिसाएर मन्दिर ध्वस्त पार्न थालेपछि उनैलाई खुशी तुल्याउन काम कलायुक्त टु“डाल राखिएको र यसले मन्दिरमा चटयाङ नपर्ने जनविश्वास पनि रहेको,
५. उपत्यका मलिलो भूमिका कारण मानिसहरू आर्थिक दृष्टिले सबल भए पछि ती कतिपय मोक्ष मार्गमा र कतिपय काम मार्ग ÷ गृहस्थी सुखमा लाग्न चाहेका, त्यसैले ती दुबैको मेलका लागि दरबारले मन्दिर बनाएर त्यसका टु“डालमा कामकला कप्न लगाएको ,
६. तान्त्रिकहरूले सांसारिक विषयभोगबाटै मोक्षमार्गमा लाग्न सकिने मानेका हु“दा मन्दिरका टु“डालमा कामकला कपिएका,
७. तत्कालीन समयमा राज्यहरू बीचको युद्ध र धार्मिक संस्कारका कारण मानिसहरू ब्रम्हचर्य र सन्यास कर्ममा लाग्न थालेकाले जनसङ्ख्या वृद्धिदर एकदमै न्यून भएर जनसामान्यको यौन शिक्षाका लागि यस्तो गरिएको,
८. शङ्कराचार्यले बुद्धधर्मको प्रभाव क्षिण तुल्याए पछि त्यसले स्थापित गरेको यौन विरोधी धारणाको प्रतिक्रिया स्वरूप मन्दिरका टु“डालमा रतासनहरू राखेर जनसामान्यमा यौन शिक्षा सञ्चार गरिएको,
९. यौन विलासी ‘मूढ’ अनुसार यस्तो कर्म गराएको९. तत्कालीन शासकले आ
१०. निश्चित उमेर विशेषमा मात्र सक्रिय हुने जीवनको नग्न स्वरूप देखाएर मानिसलाई उसको जीवनको क्षणिकता, नश्वरता र अर्थहीनताको बोध गराउन यस्ता दृश्य राखिएको ।
वास्तवमा यस्ता जनश्रुति वा काल्पनिक कथनमा केही न केही सच्चाइको सम्भावना रहेको नकार्न सकिन्न । यस ऐतिहासिक वास्तविकताले के कुरा भने रामै्र पुष्टि हुन्छ भने अहिले पनि हामीले यौनलाई जुन गोपनीय वस्तु बनाएका छौं त्यो हाम्रै अतीतको समाजमा एकदमै सामान्य विषय थियो । यसलाई गोप्य बनाउ“दा यो झन् झन् बढी रहस्यको विषय बनेर धेरै विकृतिहरूमा बल्झिन थालेको छ । हामी पश्चिममै अप्रास∙िक हुन थालेको फनै्रायड पढेर द∙ पर्नु भन्दा बरू आ नै मठमन्दिरका टु“डालकापरापूर्वकालको वात्स्यायनको कामशास्त्र पढेर, आ परिदृश्यहरू हेरेर अनि तिनका बारेमा अतीतदेखि चल्दै आएका अनेकन अनुश्रुति सुनेर हाम्रो वर्तमान यौन जीवनलाई युग जीवन सापेक्ष सरल र स्वाभाविक समायोजन गर्न सक्षम हुनु छ । हाम्रै धर्म संस्कृति र प्राचीन परम्पराका दृष्टान्तहरूले हामीलाई यौनको जटिल संयोजनका कारण सङ्कटग्रस्त बन्दै गएको वर्तमान हाम्रो जीवनलाई स्वाभाविक निकास दिइरहेका छन् । तिनलाई बेलैमा बुझेर हिंड्न सक्नु पर्छ भन्ने अभिप्राय उपन्यासको रहेको छ । यही अभिप्राय थप स्पष्ट पार्न उपन्यासमा उग्र काम इच्छाका कारण सारा वातावरण नै कम्पयमान तुल्याएकी सिद्धिलक्ष्मी र उनलाई शान्त पार्न ल्याइएका भैरवनाथको प्रस∙ वा गान्धारीका स्वैच्छिक पतिवरणको प्रस∙ वा यौन विलासी देवराज इन्द्रका प्रस∙हरू पनि आएका छन् । यस्तै सांस्कृतिक आधार विना कुनै पनि धारणा वा दृष्टिकोण समाजमा लागू हुन नसक्ने र जबरजस्ती लागू गरे पनि त्यसले दिगोपन नल्याउने जस्ता कुरा पनि यहा“ आएका छन् ।
उपन्यासमा यस्ता कलात्मक सांस्कृतिक सन्दर्भ र तिनले अभिव्यक्ति गरेका तद्युगीन यथार्थ वा वर्तमान युगीन अभिप्रेरणाहरूको चर्चा गर्दै तिनको उच्च मूल्य स्थापित गरिएको छ । अनि त्यस्ता सम्पदाको उचित संरक्षण र संवद्र्धन हुन नसकेकोमा गम्भीर असन्तोष र आक्रोश पनि व्यक्त गरिएको छ (पृ.११७–१८) । साथै यस्ता सांस्कृतिक विधिको समुचित संरक्षण र संवद्र्धन गरी दुनिया“मा राष्ट्रलाई यसैका माध्यमले चिनाउन सक्नुपर्छ भन्ने मनसाय पनि प्रकट गरिएको पाइन्छ । जस्तै–
चीनको पर्खाल, मिश्रको पिरामिड, बेबिलोनको बगैंचा, भारतको ताजमहल सबको अर्थ छ, हाम्रा मन्दिर र टु“डालहरूको मात्र अर्थ छैन ? गौरवका साथ उनीहरूले ना पुराना वस्तुहरूलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राखेर विश्वलाई तिनका कथाआ बेचिरह“दा हाम्रा किंवदन्तीहरूको कुनै मूल्य हु“दैन ? (पृ.१६१)
२.३ सामाजिक गतिशीलता
प्रस्तुत उपन्यासको विषयले गतिशील समाजको स्वरूप अगाडि सारेको छ । विशेष नोगरी यौनप्रतिको परम्परित गोपनीय दृष्टिकोणको अर्थहीनतालाई यसले आ सांस्कृतिक परम्पराकै आडमा अर्थहीन सिद्ध गरेको छ । यहा“का बढी महŒवपूर्ण पात्रहरू पूर्ण शिक्षित र सचेत देखिन्छन् । उनीहरू खुला समाज पक्षपाती छन् । नो इच्छा अनुकूल कर्म गर्नन्यूनतम सामाजिक मर्यादामा रहेर व्यक्ति आ स्वतन्त्र छ। यौन कर्म व्यक्तिको निजी इच्छामा आधारित हुन्छ । त्यसमा अरूको अनावश्यक चासो र नियन्त्रणले खासै महŒव राख्दैन भन्ने सोच सबै जसो महŒपूर्ण पात्रमा रहेको छ । यसले अन्तरजातीय विवाह, प्रेम विवाह र विधवा वा विधुर विवाहको स्वीकृति दिएको छ । विधवा आमाले अर्को लोग्ने खोजेर गएकोमा छोरा छोरीको कुनै गुनासो छैन । आमाको अर्को लोग्नेको घर उनीहरू सहजै गएका छन् । आमाको नया“ लोग्नेलाई अङ्कल भनेर सामान्य व्यवहार गरेका छन् । विधुर बाबुले अर्की आमा ल्याएकोमा विदेशमा रहेका छोराछोरी दुवै खुशी छन् । ना विधुर बाबुस“ग आइदिएकामा उनलाई धन्यवादतिनीहरूले ल्याइएकी आमालाई आ नै दिएका छन् । नारीले स्वैच्छिक यौनास्वादन गरेकोमा कसैले नकारात्मक टिप्पणी गरेका छैनन् । यौन सुखका लागि केटीले केटा खेलाउ“दै हिड्ने वा केटासाथी बनाउने प्रवृत्ति पनि यहा“ समान्य जस्तो देखिएको छ । त्यत्ति मात्रै होइन सन्तानका लागि विवाह नै गर्नु नै पर्ने अनिवार्यता नहुने, नारीले नस्ल छनोटको अधिकार पाउनु पर्ने जस्ता नव सोचहरू पनि यहा“ आएका छन् । पति–पत्नी, आमा–छोरा, दिदी–भाइ, बाबु–छोरीहरूबीचको सम्बन्ध सामान्य साथीको जस्तै रहने, संयुक्त परिवार विधटित हु“दै गएर व्यक्तिमा सिमित हुने, समाजमा यौन गोपनीय वस्तु नभई त्यो बेलैमा जान्नुपर्ने विषय ठान्ने वा यौन–शिक्षाको आवश्यकता ठान्ने सोचहरू यहा“ आएका छन् । यस्तो सोच नव पुस्तामा मात्रै नभई अजी जस्ता वृद्ध नारीहरूमा पनि रहेको छ ।
समाजमा यस्ता गतिशील सोच निर्माण गर्न यहा“को राजनीतिक परिवर्तनले पनि सघाएको छ । उपन्यासमा पञ्चायत कालीन राजाको प्रत्यक्ष शासन ढली बहुदलीय व्यवस्था आएको र त्यसपछि पनि विभिन्न मुद्दामा नारा–जुलुस भइरहेको अनि हिजोका भूमिगत पार्टीका मानिसहरू नै अन्ततः सत्ताको वाग्डोर सम्हाल्न पुगेका गतिशील राजनीतिक परिस्थितिको पनि बयान गरिएको पाइन्छ ।
२.४ समसामयिकता
प्रस्तुत उपन्यासले एकातिर प्राचीन ऐतिहासिक सांस्कृतिक विषय लिए पनि त्यसलाई समसामायिक युग सापेक्ष ढ∙मा प्रस्तुत गरेको छ भने अर्कातिर समसामयिक युगजीवनका वास्तविक घटना र तथ्यहरूलाई नै प्रस्तुत पनि गरेको छ । जस्तै उपन्यसामा विभिन्न सांस्कृतिक महŒवका स्थलहरूको बयान गरी तिनीहरूको उचित संरक्षण र संवद्र्धनद्वारा आन्तरिक तथा बाहय पर्यटनको विकास गर्नु पर्ने कुरा एकतिर देखाइएको छ भने अर्कातिर यौनप्रति हाम्रो समाज अतीतमै निकै उदार र खुला रहेको हु“दा अहिले त्यसलाई अनावश्यक गोपनीय वस्तु तुल्याई मानव जीवनमा थप जटिलता सिर्जना गर्न नहुने अभिप्राय अभिव्यञ्जित गरिएको छ । त्यस्तै उपन्यासमा २०४५ सालमा नेपालमा आएको भूकम्प र त्यसले तुल्याएको क्षति, सो भूकम्प पीडितलाई राहत वितरण गर्ने क्रममा भक्तपुरमा मारिएका कर्णप्रसाद ≈याजू र उनको शवयात्रामा पुगेका मरिचमान सिंह लगायतका पञ्चहरू, २०६५ सालमा भत्किएको कोशी बा“ध, पत्रपत्रिकामा चलेका उत्तरआधुनिकता सम्बन्धी बहसहरू, शैक्षिक संस्थाहरूमा भएका हडताल, नारा जुलुस, प्रहरीस“ग भएका मुठभेड जस्ता कुरा समकालीन नेपाली समाजमा घटेका वास्तविक तथ्यहरू नै हुन् । यस्ता समसामयिक तथ्यलाई कल्पनाको योगले यसमा उपन्यासको रूप दिइएको हु“दा यो समसामयिक युगको एउटा लिखित कलात्मक दस्तावेज नै बन्न पुगको छ ।

२.५ आलोचनात्मक यथार्थता
प्रस्ततु उपन्यसाले नेपाली समाजमा देखिएका कतिपय कुरूप यर्थाथहरूको तिखो आलोचना पनि गरेको छ । आलेचनाका दृष्टि पुराण इतिहासदेखि वर्तमानसम्म व्याप्त छ । यहा“ इन्द्रको फु“डोपन, सिद्धिलक्ष्मी र भैरवको उन्मत्तपन, कुमारी गान्धारीको स्वैरिणीपन र मल्लकालीन राजाहरूको यौन विलासीपन तथा सन्कीपनको सामान्य आलोचना गरिएको छ भने वर्तमान नेपाली समाजले व्यहोरेका कुरूपताको अलि चर्कै आलोचना गरिएको छ । जस्तै कोसी बा“धमा भारतले नेपालप्रति गरेको चरम शोषण देखेर सुस्मिताका पिताका माध्यमबाट उपन्यास बोलेको छ – “वास्तवमा कोसी व्यारेजमा आएर हेरेपछि कुनै पनि नेपालीको मन एकपल्ट घुरूधुरू रून्छ । नेपली भूमि पानी नपाएर पटपट फुटिरहेका बेला कोसी नोनदी उर्लिएर भारततिर फाल हानिरहेको देखिन्छ ।” (पृ.२०) “भारतले आ मात्र फाइदा र सुरक्षालाई हेरेर यो प्राकृतिक सम्पत्तिको अपहरण गरेको रहेछ । यसको जति नै आलोचना गरे पनि कम्ती नै हुन्छ ।” (पृ.२२)
यस्तै नारीलाई यौन वासना परिपूर्ति गर्ने साधन मात्रै ठान्ने सहरी पुरूष समाजप्रति पनि सुस्मिताका माध्यमबाट रूखो आलोचना गरिएको छ ।
ऊ मन्दिर जा“दा केटाहरूले टृु“डाल हेर्ने होइन भनेर, अफिस जा“दा हाकिमले नगरकोट घुम्न जाऔं भनेर, पत्रकारहरू र बौद्धिक समुदायस“ग भेट हु“दा रेष्टुरा वा भ्रमण जाऔं भनेर ऊप्रति गिद्धेदृष्टि प्रकट गरिरहेका हुन्छन् । केटीलाई कुनै न कुनै पुरूषस“ग जोडेर बदनाम गरी मनोरञ्जन लिने प्रवृत्ति उनीहरूको देखिन्छ । “छोरीलाई मानसिक यौनपिण्डबाहेक अर्को कुनै अर्थ दिन नचाहने त्यस्तो सहर देखेर सुस्मितालाई अशिक्षित ग्रामीण समाजभन्दा शिक्षित सहरिया समाज धेरै नै सङ्कुचित र अश्लील हु“दो रहेछ भन्ने ” (पृ.१४९) लागेको छ । अझै ऊ भन्छे –
आश्चर्य त मलाई त्यसबेलामा लाग्यो जब यो देशका सबैभन्दा ठूला मानिएका लेखक, साहित्यकार, पत्रकार, सम्पदाकहरू नै रक्सीले लठ्ठ मातेर बेहोसीको नाटक गर्दै दुध समाउन आइपुग्थे । गाला छाम्न हात लम्काउथे । हरेक पार्टीहरूमा नामहिलाहरूलाई आफैले जथाभावी गरेर तिनको इच्छाविरूद्ध गिजोल्दै भोलिपल्ट आ कविता कथा र उपन्यासहरूमा चरित्रहीन नायिका बनाउ“थे । यो देशका सबै भन्दा ठूला मानिएका आख्यानकारहरूले पनि आइमाईको योनी र स्तनबाहेक केही लेख्न सकेका छैनन् । (पृ.१४९)
यसबाहेक नापीका हाकिमले नै गुठीको जग्गा व्यक्तिको नाममा दर्ता गर्न लगाउने, ऊ मुनिका कर्मचारीले त्यसो त गर्न मिल्दैन भन्दा उसलाई अपायकमा सरूवा गरिदिनें, तराईमा पनि भूमाफियाको बिगबिगी देखिने, हाकिमले गलत नियतले कर्मचारी ठाडै नियुक्त गर्ने, हाकिमको मान्छे भनेपछि कार्यालयमा पनि उसकै प्रभुत्व चल्ने, पत्रकारहरूले सूचनाको कालो बजारी गर्ने वा पीत पत्रकारिता गर्ने, सरकारी विद्यालयमा शुल्क लगाउन नपाइने, जति विद्यार्थी आए पनि भर्न लिन बाध्य पारिने, भौतिक सुविधा धेरै कम हुने, जिल्ला शिक्षा अधिकारीको कुर्सी जलाउने, त्रि.वि.मा तालबन्दी गरेर पढाइ ठप्प पार्ने, नेताहरू राजनीति गर्न विषय फेर्दै बर्सौं भर्ना भइरहने जस्ता समकालीन समाजका कुरूप यथार्थलाई पनि आलोचनात्मक ढ∙मा प्रस्तुत गरिएको छ । यस्तै सांस्कृतिक आधार नैनभएको विचार वा चिन्तनप्रति हुरुक्क हुने र आ सांस्कृतिक अमूल्य निधिलाई पहिचान्न नसक्ने नेपाली बोधो मानसिकताप्रति पनि पेचिलो व्यङ्ग्य वा आलोचना उपन्यासमा देख्न सकिन्छ । यस्तो आलोचनाको पि“धमा समाज सुधार र रष्ट्रिय समृद्धिको भावना नै छिपेको छ ।
२.६ कारूणिकता
प्रस्तुत उपन्यास मूलतः सङकटग्रस्त नेपाली समाज र जीवनस“ग सम्बद्ध रहेको हु“दा यहा“ त्रास र करूणाको भाव सञ्चार गर्ने घटना, परिदृश्यहरू प्रशस्त उनिएर आएका छन् । २०४५ सालको भूकम्पले निम्त्याएको महाविनाश, बिस्केट÷विस्यात जात्राको लि∙ोले किचिएर मेरेका अजीको लोग्ने र सुस्मिताका हजुर बुबा, पोखरीमा डुबेर मरेकी अजीकी नातिनी, भूकम्पमा परेर मरेकी अजी र सुस्मिताको बाबु, पाठेघरको क्यान्सलले मरेकी शशिकी आमा, उमाका बाबुआमाको कहरपूर्ण बुढेसकाल, २०६५ सालमा भत्किएको कोसीको बा“ध र त्यसबाट भएका धनजनको क्षति जस्ता विषयहरू निश्चय नै अत्यन्त कारूणिक छन् । यीबाहेक शशि र श्यमलको दुर्घटित गृहस्थी जीवन, उमाले पनि विद्रेहका नाम व्यहोरेको विभिन्न हन्डर, सुस्मिताकै एक पछि अर्को विघटित हु“दो जीवन सन्दर्भ र सुस्मिताकी आमाले प्रेम विवाह गरेर पनि लामो समय भोग्न नपाएको गृहस्थी सुखजस्ता जीवन सन्दर्भले जीवनको व्यथा र पीडालाई नै देखाएका छन् । यस्तो व्यथा र पीडाले यहा“को जीवन भरिएको भए पनि पात्रहरू पूरै निराशावादी भने छैनन् । निरन्तरको सङ्घर्षले नै जीवनमूल्य बोध गर्ने आशावादी वा अस्तित्ववादी चेतना तिनमा पाइन्छ । जिन्दगी आºनो हो, त्यसलाई आºनै रोजाइमा भोग्न र व्यहोर्न पाउनुपर्छ भन्ने चेतनाद्वारा यहा“का सबै महŒवपूर्ण पात्र (विशेषतः नारी) हरू क्रियाशील छन् । उपन्यास पूर्णिमाको रातमा सुरू भएर भोलिपल्टको सुन्दर नव विहानीमा टु∙िएको छ । नव विहानीस“गै सुस्मिताले नवजीवनको कल्पना गरेकी छ । यसले पनि भावी जीवनको उज्यालोपनलाई सङ्केत गरेको छ ।

२.७ विधा–मिश्रण
प्रस्तुत उपन्यास शिल्प वैचिœयले भरिएको नभए पनि यसको शिल्प निर्माणमा केही नवीनता भने देख्न सकिन्छ । यसमा “हतारमा”, “बैंशको पोखरी” जस्ता केही सान्दर्भिक कविताको उपयोग गरिएको छ भने उपन्यासको नौ परिच्छेद शोध–पत्रकै अंशका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । पत्रहरूको उपयोग (सुस्मिताका बाबु, आमा र भाइका) पनि विषय–विन्यासमा परेका छन् । संवादको उपयोग पनि मनग्ये छ । कतिपय सांस्कृतिक सन्दर्भहरूलाई वर्णात्मक निबन्धमा झैं प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । पत्रकारिताको शैली पनि ठाउ“ठाउ“मा देख्न सकिन्छ । उपन्यास निर्माणमा उपयोग भएका कतिपय सन्दर्भ सामग्रीहरूको उल्लेख पनि लेखकले भूमिकामै गरिदिएका छन् । यस्तै भाषामा प्रवाहपूर्ण प्रसाद गुणमय साहित्यिकता (जस्तै– मेरा आ“खाबाट खसेका आ“सुका थोपाहरू जिन्दगीका गालाभरि लतपतिएका छन् (पृ.४), हजारैं वर्ष पुराना स्मृतिहरूलाई कला र स्थापत्यहरूमा सजाएर उभिएको यो बूढो रूखजस्तो सहर (पृ.५), कति फुटेफुटे जिन्दगीमा वेदनाका ज्वालामुखीहरू तर तिनै ज्वालामुखीका क्रेटरबाट फेरी भित्रै छिरेर जिन्दगी गुफायोगी बनिरहन्छ दिनदिनै । (पृ.१९९), आदि र केही प्रतीकात्मकता (जस्तै टु“डाल– प्राचीन समयको यौनस्वतन्त्रताको प्रतीक, टु“डालीय दृष्टि – रतासनको कामना गरिएको दृष्टि आदि) ले पनि यसको प्रस्तुतिमा स्वाभाविक साहित्यिक आकर्षण थपेको छ । यस्ता विविध कारणले गर्दा यो परम्परित शिल्पभन्दा केही नवीन र आकर्षक शिल्पसहित प्रकट भएको उपन्यासका रूपमा चिनिएको छ ।
२. उपसंहार
कृष्ण धरावासी समकालीन नेपाली साहित्यका एउटा आशा लाग्दा उर्वर प्रतिभा हुन् । यिनको लेखन बहु विधामा रहे पनि विशेष ख्याति आख्यान विधामा रहेको छ । त्यसमा पनि उपन्यास लेखनमा नै यिनको लेखनी बढी सबल देखिएको छ । लगभग एक दशक (२०५६–२०६५) को समयमा यिनले पा“चवटा महŒवपूर्ण उपन्यास प्रकाशित गरिसकेका छन् । तीमध्ये तीनवटा (‘शरणार्थी’, ‘राधा’ र ‘टु“डाल’) उपन्यास अझ बढी महŒवका देखिएका छन् । तीमध्येकै एक ‘टु“डाल’ एक हो । यो सरल भइकन पनि रसिलो शिल्प र समकालीन नव वैचारिकताले भरिएको उपन्यास हो । यसमा नारीवादी स्वर, जीवन चिन्तन, उत्तरआधुनिक बहस, फ्रायडीय चिन्तनप्रतिको विमति, सांस्कृतिकता, सामाजिक गतिशीलता, समसामयिकता, आलोचनात्मक यथार्थता, कारुणिकता विधामिश्रण जस्ता मुख्य पक्षहरू रहेका छन् । यौनप्रतिको शिक्षित नारीहरूको नवदृष्टिकोण, जीवनको अनिश्चिता वा रहस्यमयता, फ्रायडको चिन्तनका परिसीमा, नेपाली प्राचीन खुला यौन संस्कृति, समकालीन खुला यौन व्यवहार, सामाजिक असङ्गतिहरूको आलोचना, वर्तमानको त्रासद जीवन जस्ता पक्षलाई यस उपन्यासले विधामिश्रणसहितको नव शिल्पद्वारा प्रक्षेपित गर्ने एकदमै रचनात्मक काम गरेको छ ।
समग्रमा भन्दा समकालीन सचेत र शिक्षित पुस्तामा देखिएको स्वअस्तित्वको बोध र त्यसका लागि उनीहरू (विशेषतः नारी) ले गरेको परम्पराप्रतिको विद्रोह अनि त्यस विद्रोहका क्रममा अनुभूत जीवनका सरलता र जटिलताहरूलाई यस उपन्यासमा निकै आकर्षक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । उपन्यासमा तर्कसम्मत नव वैचारिकतालाई उत्तरआधुनिक शिल्पसहित आकर्षक ढङ्गमा प्रस्तुत गरिएको हु“दा यसले समकालीन चर्चित उपन्यासहरूमा सहजै अग्र पङ्तिमा आºनो स्थान सुरक्षित गरेको छ ।

मुख्य सन्दर्भ ग्रन्थ
३. गौतम. कृष्ण (२०५०). आधुनिक आलोचना ः अनेकरूप, अनेक पठन. ललितपुर ः साझा प्रकाशन ।
४. ——————————— (२०६४).उत्तरआधुनिक जिज्ञासा. काठमाडौ“ ः भृकुटी एकेडेमिक, पब्लिकेसन्स् ।
५. जैन. रवीन्द्रकुमार (सन् १९७२). उपन्यास सिद्धान्त और संरचना. दिल्ली ः नेशनल पब्लिशिंग हाउस ।
६. धरावासी. कृष्ण (२०६२). टु“डाल. दो.सं., काठमाडौ“ ः पैरवी बुक हाउस ।
७. ——————————— (२०६२). “समकालीन नेपाली उपन्यास ः प्रयोग र प्रवृत्ति”. गरिमा. २३ ः ९ (भदौ),पृ. ५१–६० ।
८. धरावासी. कृष्ण र लक्ष्मी उप्रेती सम्पा.(२०६३). लीला विमर्श. काठमाडौ“ ः वनिता प्रकाशन ।
९. नेपाल. घनश्याम (सन् १९८७). आख्यानका कुरा. सिलगढी ः नेपाली साहित्य प्रचारक समिति ।
१०. पचौरी. सुधीश (सन्२०००). उत्तरआधुनिक साहित्यिक विमर्श. दो.सं., दिल्ली ः वाणी प्रकाशन ।
११. पाण्डेय. मैनेजर (सन् १९८९). साहित्यके समाजशास्त्र की भूमिका. चण्डीगढ ः हरियाणा साहित्य अकादमी ।
१२. पौडेल. विष्णुप्रसाद (२०६४). “समकालीन नेपाली उपन्यासकार ध्रुवचन्द्र गौतमका मूल प्रवृत्ति”, भक्तपुर ः विश्वविद्यालय अनुदान आयोगमा प्रस्तुत लघुअनुसन्धान पत्र ।
१३. ———————————— (२०६७). “नारीवादी चिन्तक सिमोन द बुआको ‘द सेकेन्ड सेक्स’ कृतिका आधारभूत कुराहरू” पृथ्वीवाङ्मय. १० ः ५, (पोखरा). पृ. ६६–८४ ।
१४. बराल. ऋषिराज (२०६३). उत्तरआधुनिकतावाद र समकालीन यथार्थ. काठमाडौ“ ः प्रगतिशील साहित्य अध्ययन केन्द्र ।
१५. भट्टराई. गोविन्दराज (२०६२). उत्तरआधुनिक ऐना. काठमाडौ“ ः रत्न पुस्तक भण्डार ।
१६. ———————————— (२०६४). उत्तरआधुनिक विमर्श. काठमाडौ“ ः मोडर्न बुक्स ।
१७. मेरी. डेशेन र प्रत्युष वन्त सम्पा.(सन्२००५).नेपालको सन्दर्भमा समाजशास्त्रीय चिन्तन. ललितपुर ः सोसल साइन्स बहा ।
१८. राय, गोपाल (सन् १९७३). उपन्यासका शिल्प. पटना ः विहार हिन्दी ग्रन्थ अकादमी ।

२. अंग्रेजी भाषाका

Abrams, M.H., A Glossary of Literary Terms, 5th edn., Delhi: Prism Book Pvt. Ltd., 1992.
Davis, Robet and Ronald Skelifer (ed.). Contemporary Literary Criticism. 4th ed. New York : Edison Whisle Longmen, 1998.

उत्तरआधुनिकताको फराकिलो बहस

अच्युत वाग्ले
उत्तरआधुनिकतालाई सरलीकरण गरेर आफ्ना वास्तविकताहरूको सापेक्षमा बुझ्ने मेरो आग्रहलाई धेरै 'सिङ-जुरा' उम्रेका र 'ऐ“जेरु'झैं मौलाएका विद्वानहरूले धेरै विशेषण लाइदिनुभएको छ । व्यक्तिगत रूपमा ती भनाइमाथि टिप्पणी-प्रतिटिप्पणी गर्नुपर्ने आवश्यकता छैन । तर दर्ुगाग्यवश लगभग दर्जनको संख्यामा प्रकाशित आलेख र पाठक प्रतिक्रियामा पनि साहित्य-इतर उत्तरआधुनिकतास“ग सम्बन्धित राजनीति, आर्थिक विकास र सांस्कृतिक पाटोहरूमा कसैले पनि केही बोलेनन् । साहित्य र्सजकका उद्भव- उन्मुख सिर्जना प्रवृत्तिका कारणबारे पनि कोही प्रवेश गर्न चाहेन । बरु यसमाथि बहस नै नगरौं, यो 'मोनोटोनस' भयो भन्ने आग्रह आए । साहित्यिक पाठ्यपुस्तकमा मात्र घोकिएका दर्जनौं चिन्तक एवं लेखकका उद्धरण साभार भए । जब बहस एकांकी हुन्छ, त्यो निरस र बोझिलो हुन्छ नै । तर्सथ बहस नगरौं होइन, यसलाई सरलीकृत र हाम्रो जीवनका भोगाइको सामिप्य बनाऔं भन्ने मेरो आग्रह छ ।
जे होस्, अहिले चलेको बहसले उत्तरआधुनिक चिन्तन स्वतन्त्रताप्रति आमपाठकमा निकै चासो जगाएको मात्र छैन, केही विषय-सारलाई छलफलको केन्द्रविन्दुमा पनि ल्याएको छ । उदाहरणका लागि, सिर्जना पहिले कि 'वाद' - भन्ने प्रश्न आयो । वास्तविक उत्तरआधुनिक बुझाइमा सिर्जनाले नै विचार र बहस जन्माउ“छ र त्यसको फैलावट भएर त्यो व्यापक रूपमा स्वीकार्य एवं पुनः प्रयोग -रेप्लिकेसन) भएपछि कुनै 'वाद'को रूप लिन्छ । तर साम्यवादी चिन्तकर्/र्सजक यसलाई स्वीकार्दैनन् । उनीहरूका विचारमा साहित्य प्रगतिशील वा जनमुखी हुनर्ुपर्छ, राजनीति र्सवहारा अधिनायकवाद नै हुनर्ुपर्छ, अर्थव्यवस्था राज्य निर्देशित हुनर्ुपर्छ र सांस्कृतिक पहिचान समूल नष्ट गरेर मानव पहिचानलाई नै समानीकरण गरिनर्ुपर्छ । यी सबै वैचारिक पक्षहरू मार्क्सवादको प्रसारपछि जन्मेका हुन्, जहा“ 'वाद' सिर्जनाभन्दा पहिले आएको छ ।
त्यस्तै उत्तरआधुनिक अवधारणाले झैं पाठक, दर्शक वा उपयोगकर्तालाई समग्रमा ग्राहकका रूपमा सम्बोधन गर्न नहुने आशय पनि अभिव्यक्त भएको पाइयो । यो तर्कमा उत्तरआधुनिकतालाई सहित्यमा मात्र सीमित गर्ने अभ्रि्राय वा अज्ञानता निहित छ । निश्चय नै साहित्यको मात्र कुरा गर्दा जहा“ भावना मनोविज्ञान, सौर्न्दर्यचेत र परायथार्थवादी चित्रणको स्थान रहन्छ, त्यहा“ 'ग्राहक' शब्द अति-भौतिकवादी सुनिन सक्छ । तर यदि यसलाई व्यापक अर्थमा, आमनागरिकलाई राजनीतिक प्रणालीको सेवाग्राही, आर्थिक प्रणालीको लाभग्राही र सामाजिक सहअस्तित्वमा भावनात्मक सन्तुष्टिको अपेक्षा गर्ने पात्रका रूपमा बुझियो भने ऊ ग्रहणकर्ता वा ग्राहक नै हो । यसका केही थप पक्ष पनि छन्, जसमाथि थप छलफल गर्न सकिन्छ, जुन यो छोटो लेखमा सम्भव छैन ।
यो बहसको क्रममा विनिर्माण, विश्वदृष्टि, महाआख्यान र त्यसको पुनःलेखनको उल्लेख पनि निकैपटक भएको छ । विनिर्माण खोज्न डेरिडा, विश्वदृष्टिका लागि क्रिश्चिय दर्शन र महाआख्यान -मेटान्याराटिभ) का लागि जा“ प|mान्सिस ल्योर्टार्डतर्फनै मात्र फर्केर बोल्नर्ुपर्छ भन्ने आग्रह गलत छ । पर्ूर्वीय साहित्यको अद्वितीय ग्रन्थ वेदमा उल्लेख भएको ब्रह्माबाट पुरुष र प्रकृति बनेको कुरालाई विनिर्माणको सुन्दर दृष्टान्त मान्न सकिन्छ । हाम्रै घर-आ“गनमा झुसिलकीरा नष्ट भएर पुतली निस्कने प्रक्रिया कम रोचक छ र –
विश्वदृष्टि एउटा भ्रम हो । कृष्ण, क्राइष्ट वा अरू कसैलाई र्सवव्यापी, र्सवज्ञानी मान्नु, एउटै आर्थिक विकासको मोडलले संसारको गरिबी हटाउने दाबी गर्नु, एउटा राजनीतिक कार्यक्रम र सिद्धान्तले विश्व विजय गर्ने योजना बनाउनुका र्व्यर्थता अहिले व्याख्या गर्नु आवश्यक छैन । मानवतावादी विश्वदृष्टिको अस्तित्व रहनर्ुपर्छ भन्ने केही छन् । मृत्युलाई मानवीय समवेदनाका दृष्टिले समान मान्न सकिएला, तर कुपोषणले मृत्यु हुने र अतिपोषण र मोटाइका कारण मृत्यु हुनेहरूप्रतिको समवेदना निश्चय नै फरक हुन्छ । त्यसैले मानवतावादी विश्वदृष्टि पनि सधैं समान हु“दैन ।
महाआख्यानबारे यसअघि नै धेरै लेखिइसकेको छ । सिग्मन्ड प|mायडलाई देख्ने वात्स्यायनाई नदेख्ने, एडम स्मिथ घोक्ने कौटिल्य नबुझ्ने वा युलिससबारे मन्थन गर्ने तर वेदबारे अनभिज्ञ रहने संस्कारले महाआख्यानको अस्तित्व रहेको हो । तुलनात्मक अध्ययन र स्थान वा आत्मसापेक्ष विशिष्ठ बुझाइस“गै सबै तथाकथित महाआख्यानहरूको निर्रथकता स्वतः उजागर हुन्छ । नेपालमा उत्तरआधुनिकताको वर्तमान बहसमा झन्डै-झन्डै केन्द्रविन्दुमा राखेर चर्चा गरिएको विषय हो- पुनःलेखन । पहिलो कुरा, सबै महाआख्यानको विश्वव्यापी प्रभाव र अस्तित्वलाई नै अस्वीकार गरिसकिएपछि त्यसैको पुनःलेखनको सान्दर्भिकता स्थापित गर्न खोज्नुको कुनै अर्थ रह“दैन । दोस्रो कुरा, पुनःलेखन, पुनःसंरचना वा पुनःनिर्माणमात्र वास्तविक जीवन र जगतसापेक्ष समस्यालाई सम्बोधन र समाधान गर्न अपर्याप्त छन् । त्यसका लागि सम्पर्ूण्ातामा नवीन लेखन र नवनिर्माण अपरिहार्य हुन्छ ।
साहित्यमा भर्जिनिया उल्फ, समाजशस्त्रमा रोबोर्ट रेडफिल्ड, राजनीतिक दर्शनमा प|mान्सिस फुकुयामाभन्दा पहिलेका चिन्तनधारा र अर्थशास्त्रमा वाल्ट रोष्टोको विकासका चरणको सिद्धान्तसम्मलाई मात्र पुनःलेखनको अवधारणले समेट्छ । नया“ विकसित स्वःअस्तित्वसहितको विकास अवधारणमा पुनःलेखनकोे सान्दर्भिकतामात्र मानवजीवनको परिचयलाई इतिहास र सम्पदास“ग जोड्ने कुरामा सीमित छ । पुनःलेखनमा भविष्यदृष्टि शून्य हुन्छ ।
पुनःलेखनको औचित्य स्थापित गर्ने होडबाजीमा केही मित्रहरूले नेपालका राजनीतिक दलले आफ्ना सैद्धान्तिक आधारभूमिको पुनःलेखन गरेको दाबी गर्नुभएको छ । वास्तवमा त्यो पुनःलेखन नभएर नवीन लेखनको सुरुवात हो । साम्यवादी सिद्धान्तको कुनै पनि कुनामा रक्तिम क्रान्तिको सट्टा चुनाव, बहुदलीय प्रतिस्पर्धा, निजी क्षेत्रको विकास, मानवअधिकार वा प्रेस स्वतन्त्रताजस्ता विषय पुनःलेखन गरेर घुसाइएका होइनन् । नत प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई पुनःलेखन गरेर आर्थिक उदारवाद अवलम्बन भएको हो । ती अव्यावहारिक सिद्धान्त जहा“ थिए, त्यही छोडिए । अब समयसापेक्ष नवलेखन सुरु भएको छ, जुन कुनै ठूलो सिद्धान्त बन्नु जरुरी छैन । तर हाम्रा आवश्यकतालाई सम्बोधित गर्न सक्नेगरी व्यावहारिक हुनु बढी आवश्यक छ ।
प्रस्टै छ, हामी कुनै पनि स्वरूपको संविधानको पुनःलेखन गर्न तयार भएनौं र त्यसको समग्र नवीन लेखनको पक्षमा सिङ्गो राष्ट्र उभिएको छ, यतिखेर । संक्षेपमा, पुनःलेखनमार्फत हुने आंशिक सुधार वा टालटुलले वर्तमान विश्वले भोगेको आर्थिक असमानता, राजनीतिक अराजकता र सामाजिक पहिचानहीनताजस्ता समस्याहरूको समाधान गर्दैन । त्यसका लागि महाआख्यान, महान परम्परा, अभिजात्यताउन्मुख संस्कार वा विश्वव्यापी अवधारणाजस्ता सहजै अगम्य र बोझपर्ूण्ा अवधारणबाट डिपार्चर हुनु आवश्यक छ । अहिलेलाई यत्ति नै मात्र भनु“ पुनःलेखनबारे ।
अन्त्यमा, उत्तरआधुनिकताको बहसलाई केही 'मठाधीशहरू'को जिम्मा लगाएर बुद्धिविलासको मात्र हतियार बन्न दिनु हु“दैन । विषयलाई समग्रतामा बुझ्न नचाहने, आफू ठूलो विद्वान कहलिने लोभमा कुरा नबुझी उत्तरआधुनिकताको आवरणमा जे पायो त्यही लेख्ने र जे लेखिन्छ, त्यसलाई हाम्रो सर्न्दर्भस“गको तादात्म्य स्थापित नगर्ने परिपाटीले यसलाई कोरा बुद्धिविलासमात्र बनाउनेछ । बसाइ, नासो वा मुनामदनका पक्षमा तर्क राख्नेहरू नै हुन्, जसले उत्तरआधुनिकताको सर्न्दर्भलाई राम्ररी आत्मसाथ गरेका छन् । अर्को भूगोलका उत्तिकै चर्चित सिर्जना, व्यवस्था वा परिपाटीलाई हाम्रा कृति मूल्यांकनको मापदण्ड बनाउने संस्कारलाई भत्काउनर्ुपर्छ । त्यसको सट्टा सपहिचान अन्तरक्रियात्मक सहकार्य अगाडि बढाउनर्ुपर्छ । आफ्नो र्सार्वभौम विशेषता अक्षुण्ण राखेर विश्वस“ग सहकार्य गर्नु सबभन्दा उत्तम बाटो हो । त्यही उत्तरआधुनिकताको सरल सपाट बुझाइ पनि हो ।

उत्तर-आधुनिकताको सतही बहस
संसारभरि नै चलिरहेको उत्तर- आधुनिकताको बहस नेपालमा पनि भित्रिएको छ । मूलतः राजनीति, आर्थिक विकास, सांस्कृति तथा कला- साहित्य सिर्जना गरी चार पक्षमा उत्तर- आधुनिकता माथिको विश्वव्यापी बहस/ मन्थन जारी छ ।
उत्तर-आधुनिकताको उचित र उन्नत बुझाइका लागि यी चारै पक्षमा यसले राख्ने दृष्टिकोणबारे सामान्य जानकारी र यी क्षेत्रमा अहिलेसम्मको विकासक्रमको समझदारीको आवश्यकता पर्छ । अन्यथा यसको बुझाई अपूरो र एकांकी हुनजान्छ- अन्धा र हात्तीको कथाजस्तै । नेपालको सर्न्दर्भमा अहिले त्यस्तै भएको छ ।
उत्तर-आधुनिकतामाथिको बहस विश्वविद्यालयका केही अंग्रेजी भाषाका प्राध्यापकले सुरु गराएका हुन् । यसका लागि उनीहरू धन्यवादका पात्र छन् । तर उनीहरूले सुरु गराएको यो बहसको प्रवृत्ति र छनकले उत्तर-आधुनिकता साहित्य सिर्जनास“ग मात्र सम्बद्ध कुरा हो कि जस्तो प्रतीत हुन्छ । तर्सथ केही अखबारी र पुस्तक लेखनीमार्फ जारी यो अपूरो वाद-प्रतिवाद एकांकी त छ“दैछ, विषय ज्ञानका कसीमा पनि छिपछिपे र कतिपय अवस्थामा ठ्याक्कै उल्टो र भ्रमित पार्ने प्रकृतिको समेत देखिएको छ ।
दुइ-अर्ढाई वर्षघि गोविन्दराज भट्टर्राईले उत्तर-आधुनिकतामाथि पत्रपत्रिकामा लेख्नुका साथै एउटा एफएम रेडियोमार्फ साप्ताहिक बहस नै चलाउनुभयो । अहिले उहाले यसै विषयमाथि लेखिएको दाबीसाथ एउटा पुस्तक पनि प्रकाशित गर्नुभएछ । रेडियो कार्यक्रममार्फ भट्टर्राईले जसरी आफ्नो सतही बुझाइका आधारमा विषयवस्तुलाई तोडमरोड गरेर श्रोता-पाठकलाई मूख बनाइरहनुभएको थियो, त्यसको प्रतिवाद गर्नु र वास्तविक जानकारी यस विषयमा चासो राख्नेसम्म पुर्‍याउनु आवश्यक छ भन्ने त्यतिबेलै महसुस भएको हो ।
यही आवश्यकताबारे प्राध्यापक अभि सुवेदी र मित्र संजीव उप्रेतीस“ग छलफलसमेत गरे“ । अहिले उप्रेतीले शृङखलाबद्ध रूपमा लेखिरहनुभएको छ । तर आर्श्चर्य, उहा“को लेखाइले पनि उत्तर-आधुनिकताबारे उहा“को ज्ञान निकै सीमित छ भन्ने प्रस्ट पार्‍यो । उहा“का प्रस्तुति आंशिकमात्र सत्य हुन् । जस्तो- महाआख्यानबारे उहँ“को बुझाई सही छ भने विश्वदृष्टिको पुनःलेखनसम्बन्धी चर्चा गलत छ । उत्तर-आधुनिकता अखण्डित विश्वदृष्टि राख्दैन, त्यसैले त्यसको पुनःलेखनको व्याख्या र्सवथा असान्दर्भिक छ ।
अर्का प्राध्यापक भट्टर्राईका लेख र पुस्तकमा त्यो बुझाइको अंश त झन् शून्यप्रायः छ । सतही रूपमा बुझेको विषयमा एउटा पुस्तकै लेखिदिनु विषय र पाठक दुवैमाथिको घोर अन्याय हो । अहिले साहित्यकर्मीहरूबाट उठाइएको एउटा प्रश्न हो- के नेपालका सर्न्दर्भमा उत्तर- आधुनिकतामाथिको बहस आवश्यक छ - 'छ'- यो पंक्तिकारको राय हो । यही रायको सेरोफेरोमा, कसैमाथि टिप्पणी वा प्रतिटिप्पणी गर्नुभन्दा पनि यस लेखले उत्तर-आधुनिकलाई बुझ्ने एउटा दृष्टि पस्कने कोसिस गरेको छ ।
वामपन्थी झुकाव भएका लेखकबाट उत्तर-आधुनिकतालाई पश्चिमा नक्कल वा नवसाम्राज्यवादको प्रभावका रूपमा बुझिएका सर्न्दर्भमा विषयवस्तुको थप प्रस्ट्याई आवश्यक छ भन्ने लागेको छ । निश्चय नै यो एउटै लेख त्यति ठूलो उद्देश्य प्राप्त गर्न पर्याप्त हु“दैन । तर यसले विषयवस्तुमाथिको बहसलाई ठीक सर्न्दर्भ र अर्थतर्फनिर्देशित गर्न सहयोग गर्ला भन्ने अपेक्षा छ ।
उत्तर-आधुनिकतामाथिको बहसले प्रारम्भमै लगत बाटो पक्रिनुको कारण यसलाई अधुनिकतावादपछिको तर यस्तै एउटा वाद वा सिद्धान्तको रूपमा चित्रण र व्याख्या गरिनु हो । सरल रूपमा बुझ्दा उत्तर-आधुनिकता कुनै वाद वा सिद्धान्तको चस्मा नलगाई संसार जस्तो छ, त्यस्तै देख्ने, भोग्ने र लेख्ने प्रक्रियाको सुरुवात हो । यो अर्को एउटा सिद्धान्त, शैली, सूत्र वा अनुशासन पट्टक्कै होइन ।
आधुनिकतावादले संसारलाई समानीकरण -होमोजिनाइजेसन) को एउटै सिरक ओढाउन खोज्यो । राजनीतिमा समाजवाद, पु“जीवाद, मार्क्सवाद वा प्रजातन्त्र जे भने पनि संसारभर आफूले प्रिय ठानेको सिद्धान्तले संसार जित्नर्ुपर्छ भन्ने मान्यता राख्यो । केही विकसित देशले अवलम्बन गरेको बाटो प्रक्रिया र सूत्रको अन्धानुकरण नै आर्थिक विकासको निर्विकल्प पक्ष ठानियो । संसारको औपचारिक पोसाक टाइसुट भयो। संसारका मानिसहरू एकनासे कंक्रिट महलमा बसेर ब्लगमा आफ्ना रचना अपलोड गर्ने भए ।
यो समानीकरणको उहापोहमा मान्छेको आस्तित्व, चाहना, पहिचान र प्राथमिकता चाहि“ के भयो - हो, यही प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास हो, उत्तर-आधुनिकतामाथिको बहस । त्यसो भनेको चाहि के हो - यसलाई हाम्रै सर्न्दर्भका उदाहरणबाट बुझ्नु बढी सान्दर्भिक हुनेछ । यसका लागि माथि उल्लेख गरिएका चार प्रमुख विषय राजनीति, आर्थिक विकास, संस्कृति र कला-साहित्य सिर्जना सउदाहरण तर संक्षेपमा टिपोट लेख्नु उपयुक्त हुनेछ ।
नेपाल दु्रतगतिमा राजनीतिक परिवर्तन व्यहोरिरहेछ । कम्युनिष्टले चुनाव लडेर जिते । राजा खुरुक्क दरबार छाडेर गए, तर देश छोडेर भागेनन्। के अब नेपालमा साम्यवाद वा समाजवाद आउ“दैछ - छैन । उदारीकरण, पु“जीबाट वा निजीकरणले कुनै एउटा प्रक्रियाबाट मात्रै अब राष्ट्र सञ्चालित हुन्छ - त्यस्तो पनि देखि“दैन । त्यसो भए के त - फेरि प्रश्न उठ्छ - उत्तर सरल छ, नेपाल आफ्नै विशिष्ट प्रक्रिया, कार्यशैली र भू-राजनीतिक अवस्थाअनुसार अगाडि बढ्दैछ । यसले आफ्नो मौलिक राजनीतिको निर्माण गर्दैछ । कुनै वाद वा राजनीतिक विचारधाराको अन्धानुकरणले मात्र समस्याको समाधान निकालिरहेको छैन । वास्तविकता कुनै पनि देश वा प्रान्तको इतिहास निर्माणको प्रक्रिया यस्तै विशिष्ट हुन्छ । त्यसको प्रतिलिपि उतार गरेर अन्त शतप्रतिशत, जस्ताको तस्तै लागू गर्न सकि“दैन । कुनै राजनीतिक सिद्धान्त त्यसो गर्न अझसम्म सक्षम भएको छैन र त्यो सम्भावना पनि देखि“दैन । सारमा राजनीतिबारे उत्तर-आधुनिक बुझाई यति नै हो ।
त्यस्तै आर्थिक विकासबारे यति धेरै सिद्धान्त र अवधारणा आए पनि गरिबी, असमानता र सम्पत्तिका कारण सिर्जिने द्वन्द्व यथावत छन् । विकास प्रयास सफल भएका छैनन् । कारण प्रस्टै छन्, हाम्रा विकासका योजना अरू कसैले बनाउ“छ । हामीले चिनेको बिरुवा, जानेको सीप वा उत्पादनको कुनै कदर यस्तो विकास प्रक्रियामा छैन । उत्तर-अधुनिक आर्थिक विकासका दृष्टिमा यो गलत हो । यसले भन्छ- विकास त गरौं, तर स्थानीय सबलता- स्रोत, सीप र संस्कारको पनि उपयोग गरेर । प्रमुख सकारात्मक पक्ष विकासको फल उपयोग गर्ने मानिसको विकास प्रक्रियामा सम्पन्न सहभागिता यसको हो । अर्को शब्दमा हरेक क्षेत्र र समुदाय विशेषको आवश्यकता, प्राथमिकता, ज्ञान, सीप र स्रोतको उपलब्धताको अवस्था फरक छ । ती फरकको पहिचान गरेर, त्यसलाई सम्मान र उपयोग गरेरमात्र विकास सम्भव छ ।
अहिलेको बहसको केन्द्रविन्दुमा रहेको कला-साहित्य सिर्जनामा उत्तर-आधुनिकताको प्रसंग अझ रोचक छ । कुरा प्रश्नबाट सुरु गरौं । अंग्रेजीका गुरु संजीव उप्रेतीको लेखनीको प्राथमिकतामा एउटा राम्रो अंग्रेजी उपन्यास नपरेर 'घनचक्कर' किन पर्‍यो - अमेरिकामा बसेर अंग्रेजीमा लेख्ने सम्राट उपाध्यायलाई 'काठमाडौं'कै 'गड'लाई नै किन 'अरेष्ट' गर्नुपर्‍यो - मुर्म्बईमा बसेर चित्रकारिता गर्ने लक्ष्मण श्रेष्ठका आधुनिक पेन्टिङमा हिमाल स्थायी विम्ब किन हुन्छ - झुम्पा लाहिरीको आख्यानमा किन हिन्दू पात्रहरूको बहुलता छ - अथवा साहित्यमा नोबेल पुस्कारसम्म जितिसकेपछि भीएस नइपाललाई आफ्नो थरको उत्पत्तिबारे बयान र्सार्वजनिक गर्न किन जरुरी पर्‍यो –
यी वास्तविकताले केही नौला सत्यलाई उजागर गर्छन् । पहिलो, भोगाई वा आत्मानुभूति विनाको सिर्जना हुन सक्दैन । अनुभव र अनुभूति -वास्तविक र स्वप्निल दुवै) परिवेश सापेक्ष छन् । तर्सथ कला र सिर्जना सीमातीत क्षितिजमा कावा खानु होइन । यो बरु वास्तविकताको परावर्तन दिने दर्पणलाई सकेजति फराकिलो पार्नुमात्रै हो । दोस्रो, र्सजक र ग्राहक -पाठक, दर्शक वा उपयोगकर्ता) बीच विद्यमान सौर्न्दर्यचेतको स्तर नै सिर्जनाको मापदण्ड हो । त्यसमा कुनै ठूला सिद्धान्त, वाद वा महाआख्यानको आवश्यकता छैन । आम ग्राहकको चेतनास्तर नै निर्ण्र्ााारी हुन्छ, र्सजकले केवल एक तहमाथि उचालेर त्यसको चित्रण/वर्ण्र्ाागर्छ । उदाहरणका लागि, आइन्स्टाइनका वैज्ञानिक सिद्धान्तका सूत्रहरूलाई कवितामार्फ बुझाउने कोसिस अहिलेसम्म कुनै साहित्यकारले नगर्नुको कारण पनि सायद यही हो ।
अन्त्यमा, उत्तर-आधुनिकताको यति सरल बुझाइलाई किन बेतुकको बनाइ“दैछ भन्ने पक्षमा प्रवेश गर्नु जरुरी छ । पहिलो कारण हो- आधुनिकता र आधुनिकतावाद दुवैले सिर्जना गरेको अत्यास । धेरै मानिसको मस्तिष्कमा जसरी आधुनिकताले भूगोलका भिन्न-भिन्न टुक्रामा रहेका मानिसको बौद्धिक, सामाजिक र भाषिक लगायतका स्वतन्त्र अस्तित्व र पहिचानलाई एकरूपीकरणको यन्त्रमा पेल्ने काम गर्‍यो, अझ 'झनै आधुनिकता' वा उत्तर-आधुनिकताले के मात्रै नगर्ला भन्ने भयले बास गरेको छ । कतिपय मार्क्सवादी चिन्तकलाई पश्चिमतिरबाट आएपछि यो पक्कै साम्राज्यवादको थप हतियार हुनर्ुपर्छ भन्ने पनि लागेको छ । कतिपय सिद्धान्त र अनुशासनप्रेमीहरूलाईर् इश्वरको मृत्युको घोषणा गर्ने नित्से, सबै विचार गरिसके भन्ने फुकुयामा वा विनिर्माणको वकालतकर्ता ड्यारिडाको मात्र अनुयायी पैदा भए भने संसार कति अराजक होला भन्ने पनि लागेको होला ।
समग्रमा विकासशील आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक परिवेशका लागि उत्तर-आधुनिकताको अवधारणा सहयोगी छ । निश्चय नै हो, यसका केही नकारात्मक पाटा छन् नै । तर पहिले यसलाई गलत ढंगले बुझ्ने र बुझाउने क्रम रोकिएर सिङ्गो छलफल र बहस ठीक दिशातर्फउन्मुख हुनुपर्‍यो । आशा गरौं, सानो आलेखले त्यस अभियानमा एउटा इटा थपोस् ।

उत्तरआधुनिकतावाद : एक चर्चा

उत्तरआधुनिकतावाद : एक चर्चा
नगेन्द्र बहादुर भण्डारी
पृष्ठभूमि :
उत्तरआधुनिकतावाद (Postmodernism) को सर्वप्रथम प्रयोग ब्रिटिस इतिहासकार आर्नाेल्ड टोयोन्वि (Arnold Toynbee)ले आफ्नो पुस्तक इतिहासको एक अध्ययन (A Study of History) मा सन् 1947 मा प्रयोग गरेका छन् । उत्तरआधुनिकतावाद समय कालखण्ड वा प्रवृत्ति तथा यसको उत्पत्तिका सम्बन्धमा विभिन्न धारणाहरु पाइन्छन् । प्रथम विश्वयुद्ध पश्चात् आधुनिकतावाद र दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात् उत्तरआधुनिकतावादको विकास भएको भन्ने मान्यता पनि पाइन्छ । विशेषतः १९६० को दशक र त्यस पश्चात् यसको प्रभाव र प्रयोग मानव जीवन र समाजका विभिन्न क्षेत्रहरु जस्तै कला साहित्य, वास्तुकला, संगीत, फेसन, सिनेमा, मानवशास्त्र, समाजशास्त्र, राजनीति इत्यादिमा व्यापक रुपमा देखिन पुगेको छ । दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात्को खास गरी युरोपेली र अमेरिकाली परिवर्तित परिवेश–युद्धमा भएको भयङ्कर मानव विनाश, नागासाकी र हिरोसीमाको त्रासद् अनुभूति, नाजीदमन तथा मानव संहार, चर्किदो शीतयुद्ध, आर्थिक संकट, आणविक विनाशको खतरा, जातीय, क्षत्रीय, लैगिंक विभेद र खाडल, सांस्कृतिक विनाश, मूल्य मान्यताहरुको विघटन, जटिल जीवन शैली आदिको कारणले मानिसहरुको सोचाइमा आएको परिवर्तन उत्तरआधुनिकतावादको विकासमा उर्वरभूमि बन्न पुग्यो ।
दार्शनिक रुपमा उत्तरआधुनिकतावाद प्रबोधन काल (Enlightenment Age) ले गरेका केही दावीहरुको प्रतिक्रिया स्वरुप आएको पाइन्छ। Enlightenment सत्रौं शताब्दीमा सुरु भई अठारौं शताब्दीमा उत्कर्षमा पुगेको एक सांस्कृतिक र वौद्धिक आन्दोलन हो । यसको केन्द्र पश्चिम युरोप रहेको थियो । मानव जीवनका हरेक समस्याहरुको समाधानमा वैज्ञानिक तर्कमा विश्वास, अन्धविश्वास, (Superistition) पूर्वाग्रह (Prejudice) र जङ्गलीपन (Barbarity) बाट सृजित अँध्यारोपनको तर्कद्वारा अन्त्य र अपरिक्षित (Unexamined) परम्परा र शक्तिकेन्द्र (Authority) मा पर्ने निर्भरता तर्कद्वारा अन्त्य गर्दै सर्वव्यापक शान्ति, समवृद्धि र खुसी (Universil pace, Prograsse and happiness) को सृजना गर्न सकिन्छ भन्ने Enlightement को प्रमुख विशेषता रहेको कुरा M.H.Abrams ले व्यक्त गरेका छन् (The Common element was a trust in human reason as adequate to solve the crucial problems… together with the belief that the application of reason was rapidly dissipating the darkness of superstition, prejudice and barbarity, was freeing humanity from its earlier reliance on mere authority and unexamined tradition and had opened the prospect of progress toward a life in this world of universal peace and happiness.)
Jean Flax ले Enlightenment का विशेषताहरु निम्नलिखित नौ बुंदाहरुमा व्यक्त गरेका छन् ः
1. There is a stable, coherent, Knowable self. The self is conscious, rational, autonomous, and universal – no physical condition or differences substantially affect how this self operates.
(एक स्थिर बोधगम्य, एकबद्ध, चेतन, विवेकशील र स्वायत्त कभाि०
2.This self knows itself and the world throught reason or rationality. (आपूm स्वयम् र यो संसारलाई उक्त कभाि ले तर्क र विवेकशीलताले जान्दछ ।)
3. The mode of knowing produced by the objective rational self is science which can provide universal truth about the world, regardless of the individual status of the knower.(वस्तुगत विवेकशील कभाि ले प्राप्त गर्ने ज्ञान नै विज्ञान हो । यसले विश्वव्यापी सत्य पत्ता लगाउछ ।)
4. The knowledge produced by the science is truth and is the eternal.( विज्ञानले प्राप्त गरेको ज्ञान नै सत्य र अनन्त हुन्छ ।)
5. The knowledge/ truth produced by science will always lead toward progress and perfection. All human institutions and practices can be analyzed by science and improved. (विज्ञानद्वारा प्राप्त गरिएको ज्ञानले सधंै प्रगति र पूर्णतातर्फ डो¥याउँछ ।०
6. Reason is the ultimate judge of what is true, and therefore of what is right and what is good. (तर्कले सत्यको निर्णय गर्न सकिन्छ र त्यो नै ठीक र राम्रो हुन्छ ।०
7. In the world governed by reason, the true will always be the same as the good and right (तर्कले शासन गरेको संसारमा सत्य भन्नु नै राम्रो र ठीक हो ।
8. Science thus stands as the paradigm for any and all socially useful forms of knowledge. (विज्ञानले नै सम्पूर्ण सामाजिक रुपमा उपयोगी ज्ञानको निर्धारण गर्दछ ।०
9. Language, which is used in producing and disseminating knowledge, must be rational. To be rational, language must be transparent. There must be firm and objective connection between the objects of perception and the words used to name them. (between signifier and signified. (ज्ञान उत्पादन र वितरण गर्ने भाषा विवेकशील, पारदर्शी र यसका संकेत र अर्थ बिच वस्तुगत ठोस सम्बन्ध हुन्छ ।)
यी माथि उल्लेखित Enlightenment का विशेषताहरुको खण्डन गर्दै उत्तरआधुनिकतावादी दार्शनिक जन फ्रान्कोस लियोटार्ड (Jean Francois Lyotard) र जन बड्रिलार्ड Jean Baudrillard) ले उत्तरआधुनिकतावादका विशेषताहरु प्रस्तुत गरेका छन् ।
आधुनिकतावाद र उत्तरआधुनिकतावाद
आधुनिकतावाद र उत्तरआधुनिकतावादका अन्तर सम्बन्धका बारेमा निम्नलिखित मतहरु पाइन्छन् ः
१. उत्तरआधुनिकतावाद आधुनिकतावादको विरोधमा आएको प्रवृत्ति हो । यसले आधुनिकतावादलाई समाप्त पारेको छ ।
२. यो आधुनिकतावादबाट विकास भएको हो । यो आधुनिकतावाद कै विस्तार र निरन्तरताको कडी हो ।
३. यो केही मात्रामा आधुनिकतावाद हो र केही मात्रामा नयाँ प्रवृत्ति हो । यसमा कतिपय आधुनिकतावादका धारणाले स्थान पाएका छन् भने कतिपय नयाँ धारणाहरु समावेश हुन आएका छन् ।
यी भनाइहरुका सन्र्दभमा कुनै निष्कर्ष निकाल्नु अगाडि आधुनिकतावादका बारेमा केही चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ । विशेषतः प्रथम विश्वयुद्ध पश्चात् साहित्य र कलाका क्षेत्रमा देखिएको नवीन एवंम् प्रयोगात्मक शैली र प्रवृत्तिलाई आधुनितावाद भनिन्छ । टि.एस.इलियट (T.S. Eliot), जेम्स जोयस (James Joyce), भर्जिनिय उल्फ (Virginia Woolf) र एज्रा पाउण्ड (Ezra Pound) साहित्यका, आनोल्ड स्चोनवर्ग (Arnold Schoenberg) र एन्टोन वयबर (Anton Weber) संगीतका र पाब्लो पिकासो (Pablo Picasso) कलाका केही आधुनिकतावादका हस्तीहरु हुन् । साहित्यका सन्दर्भमा पिटर ब्यारी (Peter Barry) ले आधुनिकतावादको निम्न लिखित विशेषताहरु उल्लेख गरेका छन् ः
१. A new emphasis on impressionism and subjectivity that is on how we see rather on what we see (प्रभाव र आत्मगत कुराहरुमा बढी महत्व)
२. A blurring of distinctions between genres, so that novels tends to become lyrical and poetic for instance, and poems more documentary and prose like. (विधागत भिन्नताहरुको अन्त्य)
३. A new liking for fragmented forms, discontinuous narratives, random seeming collages of different materials . (विघटित स्वरुप, अनिरन्तर कथानक, असम्बन्धित विविध वस्तुहरुको संग्रह प्रति चाहना)
४. A movement (in novels) away from the apparent objectively provided by omniscient exterinal narration, fixed narrative point of view, and clear cut moral positions. विशेषत उपन्यासमा तृतीय पुरुष दृष्टिविन्दु, निश्चित कथानक र स्पष्ट नैतिक स्थानबाट प्रस्तुति भन्दा पर जाने आन्दोलन ।०
५. A tendency toward reflexivity, so that poems, plays, and novels raise isuues concerning their own nature, status and role. परावर्तिता reflexivity)
उत्तरआधुनिकतावादमा आधुनिकतावादमा जस्तै माथि उल्लेखित विशेषताहरु पाइन्छन् । यसले विधागत भिन्नता, र उच्च र निम्न कला स्वरुपलाई अस्वीकार गर्छ । यसरी नै उत्तरआधुनिक कलामा परावर्तितता, अनिरन्तरता र टुक्रापन (fragmentation and discountinuity) र विघटित, विकेन्द्रित गैर– मानवकृत कर्ता (destructured, decentered, dehumanized subject) पाइन्छ । यसर्थ चिन्तकहरु जस्तै जर्गन हेभरमास (Jurgen Habermas) र एलेक्स कालिनिकस (Alex Callinicas) ले उत्तरआधुनिकतावाद र आधुनिकतावादका केही विषेशताहरुमा समानता रहेको विचार व्यक्त गरेका छन् । तर यस्ता विशेषताहरुमा राख्ने धारणामा आधुनिकतावाद र उत्तरआधुनिकतावाद बिच भिन्नता रहेको पाइन्छ । विघटन र खण्डीकरण प्रति आधुनिकतावाद दुःख व्यक्त गर्दै पश्चताप प्रकट गर्दछ । तर उत्तरआधुनिकतावाद यस प्रति कुनै खेद, पश्चाताप वा दुःख व्यक्त गर्दैन । जीवन र जगत्को वास्तविकता नै यस्तै छ र यी विशेषताहरुमा रमाउँछ । यस सन्र्दभमा टोड जिटलिन (Todd Gitlin) ले भन्छन् : “आधुनिकतावादले टुक्राहरु पा¥यो र उत्तर आधुनिकतावाले यि टुक्राहरुको मजा लिइरहेको छू । (Modernism tore up unity and Post modernism has been enjoying the shreds)
क्रिस स्निप वलम्सली (Chris Snipp walmsley) ले धुनिकतावाद/आधुनिकता र उत्तरआधुनितावाद / उत्तरआधुनिकताको कला, संस्कृति, अभ्यास र समाजका भिन्नता यसरी प्रस्तुत गरेका छन् :

आधुनिकता/आधुनिकतावाद
– १९ आंै शताब्दीको अन्त्य र बिसौं शताब्दीको सुरुमा
– जमिन्दारको अन्त्य र नयाँ उद्योगपतिको उदय
– धर्मको समाजमाथिको पकडको अन्त्य / धर्मलाई Enlightment को अवधाराणाले विस्तापित
– औद्योगीकरणले शहरीकरणको वृद्धि, साना घरेलु उद्योगको पतन
– कुनै समुदाय अन्तर्गत आपूmलाई पाउने (Sense of belongings) को अन्त्य, शहर र अज्ञात भीडमा व्यक्तिको विलय, सामाजिक सम्बन्ध र व्यवहारको क्षयीकरण
– एकांकीपन (Alenation)
– ध्वनि, सूचना, जोखिमहरुको वर्षा (Boambardment of noise, information and hazard)
– उद्देश्य र निरन्तरताको छिन्नभिन्नता
– साहित्यमा प्रयोग, नयाँपन, विधामिश्रण, न्यूनवाद, (Minimalism), सर्वज्ञात दृष्टिविन्दु (Omniscient narrator) को अस्वीकृति
– यथार्थवादको अस्वीकृति
– विच्छेदन र विखण्डित अवस्थाप्रति पीडाबोध र पश्चाताप
– सत्य र सुन्दरताको खोज कलामा
उत्तरआधुनिकता / उत्तरआधुनिकतावाद
– दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात्
– सूचना र सञ्चार प्रविधिहरुको क्रान्ति
– उपभोक्तावादी पूँजीवाद
– औद्योगिक युगबाट सूचनाको युगमा परिवर्तनको संक्रमणकाल
– भू–भागको लागि लडाइको अन्त्य
– गतिकेन्द्रित राजनीतिको उदय (हतियार सूचना र यातयात आदिको गतिमा प्रतिस्पर्धा
– अविभाजित, ठोस Self सम्बन्धि धारणाको अस्वीकृति
– Enlightenment का धारणाहरुको अस्वीकृति
– विखण्डित र विश्रृङ्खलित अवस्थाप्रति उत्सव
– विश्वास र सत्यको खोजी एक भ्रम
– सतह र गहिराइ सम्बन्धीत धारणा अस्वीकार
– केवल सतह मात्र
– Irony, Parody, Pastiche (अनुकृति) को अभ्यास
– साहित्य र कलामा आफ्नो सृजना प्रक्रिया र संरचनाप्रति संकेत
– कला (Art) र प्रसिद्ध संस्कृति (Pop culture) को विभेदको अन्त्य
– पूर्वनिर्धारित लक्ष्य, लयबद्ध आख्यान (Linear Narratives) र निश्चित एक मात्र अर्थको अस्वीकृति
– लोकतान्त्रिक
– स्थापित शक्ति केन्द्रप्रति चुनौती, माहाआख्यान प्रति अविश्वास
– विशिष्ट वर्ग विरोधी (Antielitist)
‘उत्तर’ उपसर्गले उत्तरआधुनिकतावाद आधुनिकवाद पश्चात्को समय कालखण्डमा आएको वाद जनाएता पनि धेरै विचारकहरु यी दुई विचारको सम्बन्ध समय क्रमवद्धता (chronology) मा बुभ्mन नहुने धारण व्यक्त गर्दछन् । यिनीहरु बिचका भिन्नता टिम उडको (Tim Wood) विचारमा समय क्रमवद्धता भन्दा धारणा र प्रवृत्तिगत हो । (The difference between modernism and Post modernism is therefore best seen as a difference in mood or attitude, rather that a chronological difference, or a different set of aesthetic practices.) (9)
उत्तरआधुनिकतावाद सम्बधित केही दार्शनिक अवधारणाहरु र ऐतिहासिक घटनाः
१. माहाखाख्यानको अन्त्य – ल्योटार्ड (End of Grand narratives -lyotard)
जन फ्रान्कोस लियोटार्ड (Jean Francois Lyolard) (1926-1998) एक फ्रान्सेली दार्शनिक हुन् । उत्तरआधुनिकतावाद क्षेत्रमा उनलाई एक अग्रणी दार्शनिक मानिन्छ । सन् १९७९ मा क्यानडा सरकारले उनलाई अतिविकसित पूँजीवादी समाजमा ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिको स्थिति बारेमा एक प्रतिवेदन तयार पार्न जिम्मा दियो यी विषयहरुमा अध्ययन गरेर उनले The Postmodern condition: A Report on Knowledge प्रस्तुत गरे । जुन उत्तरआधुनिकतावाद क्षेत्रमा महत्वपूर्ण कृतिको रुपमा ग्रहण गरिन्छ । आजसम्मको मानव सभ्यताको इतिहास माहाआख्यान, जुन सामाजिक बन्धनलाई विज्ञान र ज्ञानको आधारमा वैधता दिने प्रयास गर्दछ, मा आधारित छ । उनले उत्तरआधुनिक युग माहाआख्यानप्रति विश्वास अन्त्य भएको युगका रुपमा चित्रित गरेका छन् । माहाआख्यान कुनै संस्कृतिले आफ्नो विश्वास र अभ्यास बारेमा व्यक्त गरेको कथा हो । यो एक सिद्धान्त हो जो आफ्नो बारेमा व्याख्या गर्छ (Grandnarratives are the stories that a culture tells itself about its beliefs and practices. Grand narratives are a kind of meta theory or meta ideology; which is an ideology that explains an ideology) अमेरिकी सन्र्दभमा माहाआख्यान प्रजातन्त्र (Democracy) सबैभन्दा विवेक सम्मत् शासन प्रणाली हो । यसले सर्वव्यापक खुसीमा पु¥याउन सक्छ । (Democracy is the most rational form of government and that it can and will lead to universal happiness.)माक्र्सवादीहरुको माहाआख्यान, पूँजीवादी व्यवस्थाको पतन हुन्छ र समाजवादी (साम्यावादी) व्यवस्थाको उदय हुन्छ । (Capitalism will collapse and a socialist world will evolve) उत्तरआधुनिकतावाद यस्ता माहाआख्यानलाई अस्वीकार र अविश्वास गर्दछ । मानव समाजको अन्तिम र सम्पूर्ण व्याख्या र सत्य पत्ता लगाउन कुनै पनि एक यस्ता महाआख्यानहरु सक्षम मात्र छैनन् असम्भव पनि छ । मानव समाज विकास क्रममा जीवन, जगत् र समाज विकासक्रमलाई व्याख्या गर्ने सन्र्दभमा जेजस्ता माहाआख्यानहरु विकास गरिए ती केवल एक भ्रमपूर्ण प्रयास मात्र हुन् । यस्ता माहाआख्यानहरुले मानव समाजमा अन्र्तनिहित अन्तरविरोध, विरोधाभास अस्थिरता र अनिश्चिततालाई ढाक्ने प्रयास मात्र गर्दछ ।
उत्तरआधुनिकतावादले लघुआख्यान (Petites histories or mininarratives) पृष्ठपोषण गर्दछ । सानो अभ्यासहरु र स्थानीय घटनाहरुलाई तत्कालीन स्थान, समय र परिस्थिति अनुसार व्याख्या गर्ने लघुआख्यान हो यस्ता आख्यानहरु सबै परिस्थितिजन्य, सापेक्ष, अस्थायी हुन्छन् र सर्वव्यापकता, सत्य, तर्क, स्थायित्वको दावी गर्दैनन् । कुनै एक समय, परिस्थिति र अवस्थामा गरिएको व्याख्या अरु समय परिस्थिति र अवस्थामा लागु गर्न सकिदंैन भन्ने कुरामा ल्योर्टाड विश्वास गर्दछन् । यसरी बहुलता, विविधता, स्थानीयता, सापेक्षता, संयोग, आकस्मिकता, विकेन्द्रितता अनिश्चयता उत्तरआधुनिकतावादका विशेषताका रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् । यसरी उनले Enlightenment ले दावी गरेको तर्क र विज्ञानको सार्वभौमता र सम्पूर्णता र मानविय स्वको स्थायित्वलाई खण्डन गरेका छन् ।
२. यथार्थको छलन (Loss of Real) – बड्रिलार्ड (Baudrillard)
दार्शनिक जन बड्रिलार्डको पुस्तकमा Simulation (1981) ले यथार्थको छलन (loss of Real) धारणा व्यक्त भएको छ । चलचित्र र टेलिभिजन, विज्ञापनहरुमा प्रस्तुत हुने विभिन्न दृष्य, विम्व, प्रतिकहरुको प्रभावले गर्दा आजको युगमा वास्तविकता र काल्पनिक, यथार्थ र भ्रम र सतह र गहिराइ विचको भिन्नता गुमेको छ । परिणम स्वरुप अधियथार्थ (hyperreality) संस्कृतिको विकास भएको छ । अधियथार्थमा सतह र गहिराइ, वास्तविकता र काल्पनिकता, र यथार्थ र भ्रम बिचको भिन्नताको अन्त्य हुन्छ । अतीतमा संकेत (Sign) ले लुकेको वास्तविकता (underlying reality) लाई जनाउँथ्यो तर आजको युगमा एक संकेतले केवल अर्को संकेललाई मात्र जनाउँदछ । यसर्थ सम्पूर्ण प्रणाली सिमुलाक्रम (Simulacrum)भएको छ । कसरी संकेतहरु वास्तविकतालाई परावर्तन गर्ने क्रममा टाढिँदै गइरहेको छन् भनी बड्रिलार्डले संकेतका चार ऐतिहासिक परिवर्तनका चरणहरुमा देखाएका छन् ः
१. The Signs Reflect basic reality. (classical realist text) (संकेतले आधारभूत वास्तविकतालाई परावर्तन)
२. The Sign misrepresent or distort the reality. (संकेतले बङ्ग्याएर वास्तविकताको प्रस्तुत)
३. The Sign marks the absence of basic reality. (संकेतले वास्तविकताको अनुपस्थितिलाई ढाक्यो ।)
४. The Sign bears no realtion to any reality at all, pure simulacrum. (संकेतले वास्तविकतासँग कुनै सम्बन्ध राख्दैन ।०
बड्रीलार्ड भन्छन्, आज हामी उत्पादनको युगबाट simulation को युगमा प्रवेश गरेका छौं, जहाँ वस्तु उत्पादन गरेर बेचिदैन तिनीहरुको उत्पादन भन्दा पहिले नै विक्री भइसकेका हुन्छन् । विभिन्न विज्ञापनको माध्यामद्धारा वस्तुप्रति मानिसको इच्छा जागृत गरिन्छ र ती इच्छा पूर्ति गर्नका लागि वस्तुहरु उत्पादन गरिन्छ । हामी यस्तो युगमा प्रवेश गरिसकेका छौं यसबाट फर्कने सम्भावना नै छैन । हाम्रा सबै क्रियाकलाप र प्रतिक्रियाहरु सञ्चार माध्यमका मार्फत पूर्वनिर्धारित (Pre-coded) भइसकेका छन् । उदाहरणका लागि सामान्य यौन इच्छा एक व्यक्तिले अर्को व्यक्तिसँग भेटघाट तथा सम्पर्क र सम्बन्धमा उत्पन्न हुने प्रतिक्रिया नभएर सञ्चार माध्यमले हामीलाई अभ्यस्त (Conditioned) गरेको सुन्दरता र आकर्षणको प्रतिक्रियाको स्वरुपमा हुन्छ । अर्थात् हाम्रा वैयक्तिक रुची, प्रतिक्रिया, इच्छा र चाहानाहरु सञ्चार माध्यामबाट निर्देशित र निर्धारित हुन्छन् । हामी हाम्रो रुप ९शारीरिक संरचना० र व्यक्तित्व पनि सञ्चार माध्यामले पस्केको सुन्दरताको मापदण्ड अनुरुप बनाउने प्रयास गर्दछौं । सञ्चार निर्देशित अभ्यस्तताका कारण हाम्रा सामाजिक भूमिकाहरु पुर्वनिर्धारित भइसकेको र वास्तविक वैयक्तिक प्रतिक्रिया भन्दा सञ्चार निर्देशित प्रस्तुती महत्वपूर्ण हुन्छ ।
३. ज्ञान र सुचना (Knowledge and information)
उत्तरआधुनिकता वादले ज्ञानको संरचना सम्बन्धमा पनि चासो राख्दछ । आधुनिक समाजमा ज्ञानलाई विज्ञानसँग जोडर हेरिन्थ्यो। कुनै पनि विषय वस्तु, क्षेत्र, विधा इत्यादिमा जानकारी हासिल गर्नुलाई ज्ञान प्राप्त गर्नु भनिन्थ्यो तर उत्तरआधुनिकतावादले ज्ञानलाई यसको उपयोगिता र प्रयोगसँग जोडर हेर्दछ । मानिसले ज्ञान जान्नका लागि होइन प्रयोग गर्नका लागि हुनुपर्दछ भन्ने मान्यता उत्तरआधुनिकतावादमा पाइन्छ । यसर्थ आजभोली शिपमुलक शिक्षामा बढी जोड दिएको पाइन्छ । यसका अतिरिक्त यसले ज्ञानको बजारीकरणमा जोड दिन्छ ।
४. ज्याक डेरिडा (Jacques Derrida) M विनिर्माणवाद
१९६० को दशकमा डेरिडाले भाषा, प्रचलित दार्शनिक मान्यताहरु, मानव परिचय र अस्तित्व र समाजलाई आलोचनात्मक दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्दै यिनीहरुमा अन्तरनिहित विरोधाभास र अस्थिरताको उजागर गर्ने विश्लेषणात्मक पद्धतीको विकास गरे । उक्त पद्धतिलाई विनिर्माणत्मक (Deconstructionist) पद्धती भनिन्छ । उनका केही दृष्टिकोणहरु, जसले उत्तरआधुनिकताबाट लाई बुभ्mन सहयोग गर्छन्, लाई यहाँ बुँदागत रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।
१. भाषा एक Signifiers को खेल हो । यसले अर्थलाई निरन्तर रुपमा स्थगित गर्दछ
२. भाषाले उत्पादन गरे जस्तो देखिने अर्थ भिन्नताको परिणाम हो ।
३. भाषा विचारधारात्मक (Ideological) हुन्छ । यसमा तत्कालीन समयका प्रचलित मुल्य मान्यता विश्वास प्रणाली, संस्कृति र विचारधारहरुको गहिरो प्रभाव पाइन्छ ।
४. सामान्यतया, हाम्रा ज्ञान, अनुभव र अनुभुतिलाई ग्रहण गर्दा दुई भंजित विरोध (binary opposition) जस्तै पुरुष–महिला, वस्तुगत–आत्मगत, अग्रगामी–प्रतिगामी आदिका आधारमा बुभ्mछौ । परम्परागत रुपमा यी जोडीहरुलाई एक अर्काको विरोधको रुपमा प्रस्तुत गर्दै एकलाई राम्रो वा उपल्लो र दोस्रोलाई नराम्रो वा तल्लो दर्जा दिइन्छ । डेरिडाको विचारमा तत्कालीन समाजको शासकीय विचारधारा अनुसार नै यिनीहरुलाई श्रेणीकृत गरिन्छ र ती जोडीहरु वास्तवमा एक अर्काका विरोधी पनि हुदैनन् । उनीहरु बिचको समान र साझा पक्ष पनि पाइन्छ । तसर्थ उक्त विभाजन विरोधाभासपूर्ण छ ।
५. आज सम्मका सबै जीवन र जगत्लाई व्याख्या र विश्लेष्ण गर्ने दार्शनिक अवधारणाहरु एक ठोस ुआधार सिद्धान्तु (Grounding Principle) मा आधारित छन् । यस्ता दार्शनिक अवधारणालाई डेरिडा चिन्ह केन्द्रीत (Logocetric) भन्छन् । ती आधार सिद्धान्तलाई केन्द्रमा राखेर अन्य सबै कुराहरुको व्याख्या र विश्लेषण गरिन्छ । हाम्रो जीवन जगत् र संस्कृति सबै गतिशिल छन् । यी गतिशिलतालाई यिनै सिद्धान्तको आधारमा व्याख्या गरिन्छ तर ती सिद्धान्तलाई भने अपरिवर्तनशिल मानिन्छ तर डेरिडा यी सबै सिद्धान्तहरु मानव दिमागका उपज अवधारणा हुन् भनि मान्छन् र सबै भाषा मार्फत नै सृजित भएका छन् । भाषा तरल अस्थिर र बहुअर्थि छ । तसर्थ ती सिद्धान्तहरु पनि अस्थिर, तरल र बहुअर्थि हुन्छन् । जीवन र जगतलाई बुभ्mने र व्याख्या गर्ने कुनै एक मात्र केन्द्र छैन ।
६. भाषाले नै हामीलाई निर्माण गर्दछ । यस भन्दा बाहिर निस्किन सम्भव छैन । हामी हाम्रो आफ्नो अस्तित्व वरिपरि परिवेश समाज संस्कृति र जगतलाई कसरी बुभ्mछौ भन्ने कुरा हामीले प्रयोग गर्ने भाषामा निर्भर हुन्छ तर भाषा अस्थिर र तरल मात्र होइन विभिन्न विचार धाराहरुले प्रतिष्पर्धा गर्ने क्षेत्र पनि हो । तसर्थ हाम्रो आफ्नै परिचय र अस्तित्व ठोस र अपरिवर्तनशिल नभएर तरल, अस्थिर, परिवर्तनशिल र विभिन्न विचारधाराहरुको प्रतिस्पर्धा गर्ने क्षेत्र हो । हामी कुनै पनि समय विभिन्न द्धन्द्धरत विचारधाराहरु, डर, आकांक्षा, इच्छा, चाहाना आदिद्वारा विभाजित (Fragmented) र बहुरुपी Multiple हुन्छौ ।
५. १९६८ को FRENCH विद्यार्थी आन्दोलन
फ्रेन्च बौद्धिक आन्दोलनमा १९६८ को विद्यार्थी आन्दोलन, जसमा पछि मजदुरको पनि संलग्नता रह्यो, एक महत्वपूर्ण ऐतिहासिक घटना हो । यसको अध्ययनले उत्तरआधुनिकतावादमा अन्तरनिहित निराशता Pessimism लाई बुभ्mन सहयोग गर्दछ ।
सुरुमा विद्यार्थी आन्दोलन अमेरिकी साम्राज्यवाद (American Imperialism) र दक्षिण अफ्रिकी जातिवादप्रति लक्षित थियो । केही अगुवाहरुले विपरित लिङ्गीय छात्रावासमा जान लगाइएको प्रतिवद्धप्रति पनि आवाज उठाइ रहेका थिए । केही हप्ता भित्रमा नै विद्यार्थीहरुले Sorbonne, फ्रेन्च शिक्षणको सांकेतिक केन्द्रलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिए । यद्यपि यसको सांकेतिक महत्व धेरै भए पनि तत्कालीन संस्थापन पक्षलाई ठूलो धक्का दिन सकेको थिएन । क्रमशः आन्दोलन बढ्ने क्रममा मजदुरहरुले पनि विद्यार्थी आन्दोलनमा एकवद्धता जनाउँदै आन्दोलनमा समाहित भए । मजदुरहरुको सहभागिताले देशमा ठुलो अराजकताको स्थिति सृजना भयो र अर्थतन्त्र पनि ठप्प भयो । राष्ट्रपति चाल्स डि गौले Charles De Gaulle भागेर जर्मन गए । आन्दोलनकारीहरुमा तत्कालीन आसावादी नाराहरु, Be realistic – Demand the impossible – Imagination rules ले सार्थकता पाएको आभास हुन थाल्यो तर फुटाउ र शासन गर नीति लिदै राष्ट्रपतिले कलकारखाना नियन्त्रणमा लिइ बसेका मजदुरहरुसँग मात्रै सम्झौता गरी विद्यार्थीहरुलाई दमन गरे । उक्त आन्दोलनमा विद्यार्थीहरुले पाएको धोका र दिग्भ्रम Disillusionment ले उत्तरआधुनिकतावादको निरासावादलाई आधारभुमि तयार ग¥यो । यसका अतिरित्त यदि केन्द्रीय शक्तिलाई पूर्णरुपमा चुनौती र प्रतिरोध गर्न सकिँदैन भने स्थानीय प्रतिरोधात्मक उपायहरु एक व्यवहारिक उपाय हुन सक्छ भन्ने मान्यता पनि स्थापित ग¥यो ।
उत्तरआधुनिकतावादका व्याख्याहरुः
उत्तरआधुनिकतावादले समग्रताको र परिभाषाको विरोध गर्छ तर पनि केही विचारकहरुले यसका विविध पक्षहरुमा प्रकाश पादै गरेका व्याख्या र विश्लेषणहरुलाई तल प्रस्तुत गरिएको छ ः
क) ‘‘उत्तरआधुनिकता आधुनिकताबाट विच्छेदन वा विभङ्ग हो । उत्तरआधुनिकतालाई बहुत्ववादी धारणा स्वीकारिन्छ र यसलाई अस्थिरता अनिश्चयात्मक र विनिर्माणसँग सम्बन्ध सम्वृत्ति मानिन्छ ।’’ – मोहनराज शर्मा (समकालिन समालोचनाः सिद्धान्त र प्रयोग, १७)
ख) ‘‘उत्तरआधुनिकतावादले वस्तुगत यथार्थमाथि विश्वास गदैन । यसले साहित्यलाई सामाजिक यथार्थको प्रतिविम्व हो भन्ने मान्दैन र साहित्यको समाज रुपान्तरणमा कुनै किसिमको भूमिका हुुन्छ भन्ने समेत स्वीकार्दैन । … विवाद रहित तथ्य के हो भने उत्तरआधुनिकतावाद नितान्त कला विरोधी र सौन्दर्य विरोधी धारा हो ।’’ – निनु चापागाई (उत्तरआधुनिकतावादः भ्रम र वास्तविकता, १२१)
ग) ‘‘उत्तरआधुनिकतावादको वैचारिक पक्ष र विकासको पृष्ठभूमि आपैmमा विविधतायुक्त छ । यसको चरित्र क्वाँटी किसिमको छ।
… सारमा भन्दा उत्तरआधुनिकतावाद सन् १९७० को दशकपछि युरोप र अमेरिकामा देखापरेको शुन्यवादी सिद्धान्तमा आधारित भ्रम, विनाश, विखण्डन र सर्वनाशमा जोड दिने वाद हो ।’’– ऋषिराज बराल (उत्तरआधुनिकतावाद र समकालीन यथार्थ, २७)
घ) ‘‘अस्थिरता, विविधता, बहुलता, अनेकार्थता, नवीनता, रहस्यमयता, असिमितता, अपुर्णता, मिश्रितता, तात्कालिकता, यान्त्रीकता, सार्विकता, स्थानीयता, व्यवहारिकता, लघुआख्यानता, भौतिकता, सर्वउपयोगवादीता, अन्तरपाटीयता, समता, उदारता, मानवता, सहिष्णुतता, व्यक्तिपरकता, मुख्यता, परम्परितकेन्द विघटन, विनिर्मितता जस्ता विशेषताद्धारा यो (उत्तरआधुनिकतावाद) चिनिन्छ ।’’
– डा.विष्णुप्रसाद पौडेल (साहित्यको समकालिनता र समकालीन लेखनका चुनौतिहरु,
ङ) “It becomes more and more difficult… to specify exactly what it is that ‘post modernism’ is supposed to refer to as the term gets stretched in all directions across different debates, different disciplinary and discursive boundaries, as different factions seek to make it their own, using it to designate a plethora of incommensurable objects, tendencies, emergencies. When it becomes possible for people to describe as ‘post modern’ the décor of a room, the design of a building , the diagesis [narrative] of a film, the construction of a record, or a ‘scratch’ video, a television commercial, or an arts documentary, or the ‘intertextual’ relations between them, the layout of a page in a fashion magazine or critical journal, an anti-teleological [possessing no overall design or universal plan] tendency within epistemology [the science of knowledge], the attack on the ‘metaphysics of presence’ [a self-certifying or absolute structure or foundation which lies beyond the operation of language], a general attenuation of feeling, the collective chagrin and morbid projections of a post- War generation of baby boomers confronting disillusioned middle age, the ‘predicament’ of reflexivity, a group of rhetorical tropes, a proliferation of surfaces, a new phase in commodity fetishism, a fascination for images, codes and styles, a process of cultural, political or existential fragmentation and/ or crisis, the ‘de-centring’ of the subject, an ‘incredulity towards metanarratives’, the replacement of unitary power axes by a plurality of power/ discourse formations, the ‘implosion of meaning’, the collapse of cultural hierarchies, the dread engendered by the threat of nuclear self-destruction, the decline of the university, the functioning the effects of the new miniaturized technologies, broad societal and economic shifts into a ‘media’, ‘consumer’ or ‘multinational’ phase, a sense (depending on who you read) of ‘placelessness’ or the abandonment of placelessness (‘critical regionalism’) or (even) a generalized substitution of spatial for temporal co-ordinates when it becomes possible or describe all these things as ‘post modern’… then it’s clear we are in the presence of a buzzword.
-Dick Hebdige,
(Hiding in the Light: On Images and Things, 181-2)
च) It (Post Modernism) is a dramatic break from Modernism and a continuation of it; it is a progressive development from Marxism and a denial and renunciation of Marxism’s basic tenets; it is radically left wing and neoconservative; it is both radical and reactionary; it advocates the dissolution of the grand narratives and is, in itself, the grand narrative of the end of grand narratives; it is the projection of the aesthetic on to the cultural and congnitive fields; it is the cultural logic of late capitalism; it is the loss of the real; it is a renunciation of all critical philosophical standards’ and it is a radical critique of philosophy and the fields of representation. Post modernism, in other words, is raddled with contradictions and perpetuated through paradoxes.
- Chris Snipp-Walmsley
(“Post Modernism”, 405-406)
छ) Post Modern Theorists have emphasized fragmentation against unity, disorder against order, particularism against universalism, syncretism against holism, popular culture against high culture and localism against globalism.
-Mike Featherstone


विशेषताहरुः
माथि उल्लेखित दार्शनिक अवधाराणाहरु, व्याख्याहरु र ऐतिहासिक घटनाक्रमहरुको धरातलमा उभिएर केही विचारकहरुले उत्तरआधुनिकतावादको विशेषताहरु लिपिबद्ध गर्ने प्रयास गरेका छन् । उत्तरआधुनिकतावादको साहित्य सृजना र समालोचना क्षेत्रमा देखापरेका विशेषताहरु डा. लक्ष्मण गौतमले यसरी प्रस्तुत गरेका छन् :
१. उत्तरआधुनिक साहित्यमा सिद्धान्तको स्वायत्तता हँुदैन । कुनै अन्तिम निर्विकल्प रुप र व्यवस्था हुँदैन । यसमा स्थापित परम्परित सिद्धान्तको अतिक्रमण हुन्छ ।
२. उत्तरआधुनिकतावादमा साहित्यको सग्लो रुप हँुदैन । विभिन्न किसिमका विचार दर्शन, कला, संस्कृति आदिको समिश्रण यसमा पाइन्छ ।
३. उत्तरआधुनिकतावादमा विधाहरुको स्वतन्त्रता र स्वायत्तता हुँदैन । यहाँ आएर सृजना र समालोचनाको भेद मेटिन्छ ।
४. उत्तरआधुनिकतावादले साहित्यलाई अनुकरण मान्दछ र कुनै प्रचलित शब्द, वाक्य आदिको संयोजन मात्र लेखकले गर्ने हो, तसर्थ कुनै पनि कृति मौलिक हुँदैन भन्ने मान्यता राख्दछ ।
५. उत्तरआधुनिक साहित्य शृङ्खलित नभई विशृङ्खलित हुन्छ र अव्यस्थितताका बिच आफ्नै किसिमको व्यवस्था रहेको हुन्छ ।
यसरी नै नवमाक्र्सवादी डेभिड हार्बेले उत्तरआधुनिकताको सांस्कृतिक पक्षमा केन्द्रित हुँदै आफ्नो पुस्तक The Condition of Post Modernity मा उत्तरआधुनिकताको विशेषताहरु यसरी व्याख्या गरेका छन् ः
१. आधारभूत रुपमा उत्तरआधुनिकतावाद सांस्कृतिक अवधारणा हो ।
२. यो विखण्डनमा विश्वास राख्ने बहुलवादी चिन्तन हो ।
३. आधुनिकताको विरोधको यो पूँजीवादी चाल हो ।
४. अनेकता भिन्नता असम्वद्धतामा जोड दिन्छ ।
५. यसले स्थानीयतालाई जोड दिन्छ ।
६. यसले वर्गियता निषेध गर्छ र स्वायत्तताको वकालत गर्दछ ।
७. यसले भाषा खेलमा जोड दिन्छ ।
८. यसले उपभोक्तावादी संस्कृतिलाई जोड दिन्छ ।
१०
९. गम्भिरता र गहिराइको सट्टा सतहीपनमा जोड दिन्छ ।
१०. यो एक किसिमको नशा हो जसले युवा मानसिकतालाई बढी आकर्षित गर्दछ ।
(बराल, ३६)
उत्तरआधुनिकतावादलाई दर्शन, विचारधारा, इतिहासगत, सौन्दर्यशास्त्रीय र प्रवोधनात्मक Enlightenment पक्षबाट विश्लेषण र मुल्यांकन गर्दै वाम चिन्तक ऋषिराज बरालले यसका विशेषताहरुलाई निम्नलिखित बुँदाहरुमा व्यक्त गरेका छन् ः
१. सबै क्षेत्रमा अन्त्यको धारणालाई स्थापित गर्ने प्रयास
२. प्रबोधनकाल यताको समग्र इतिहासप्रति नकरात्मकता
३. शून्यवादको पूर्पक्ष र माक्र्सवाद प्रति घृणाभाव
४.समुहवद्धता, समग्रताको स्थानमा विखण्डन, विसर्जन र सर्वनाशको जोड
५. यथार्थ समाज र सामाजिक सम्बन्धको निषेध
६. भाषामा निहित शक्तिको दुरुपयोग गर्दै भाषा खेलको संसार निर्माण
७. वर्ग र वर्गियता नभएको भिन्नता र परिचय राजनीतिमा जोड
८.यथार्थवाद र सामाजिक यथार्थवादी मुल्यमान्यताको निषेध गर्दै साहित्यकलालाई एकान्तवाद र एकान्त बासको साधन ठान्नु
९.फाँसीवादी चिन्तन र दमनकारी राजनीतिक सत्तालाई स्थायित्व प्रदान गर्न सघाउ पु¥याउनु
उत्तरआधुनिकतावादको विशेषताहरु चर्चा गर्ने सन्दर्भमा आधुनिकतासँग तुलना गर्दै इहाब हासन (Ihab Hassan) ले निम्नलिखित बिस बँुदाहरु प्रस्तुत गरेका छन् ः
आधुनिकता आधुनिकतावाद
बद्ध बन्द
निश्चयात्मक
आख्यानात्मक
निर्माण निर्मित
क्रमिक/श्रेणीवद्ध शृङ्खलित
सर्वकालिन
नियमित अुनशासित
गहन गम्भिर
पठन सङ्केतिक
संश्लेषणात्मक जोड
पुर्ण उत्पादनमुलक
प्रायोजित योजनावद्ध
केन्द्रित
विधा र सीमा
एकल एकत्व
समग्र समष्टी
इतिहासको गतिमय निरन्तरता
लेखकीय अस्तित्व
राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय
सार्वभौमिकता
उत्तरआधुनिकता उत्तरआधुनिकतावाद
मुक्त खुला
अनिश्चयतात्मक
प्रतिआख्यानात्मक
विनिर्मित विनिर्माण
विशृङ्खलित व्यतिक्रमिक
तत्कालिन
अराजक स्वच्छन्द
सतही बाह्य परिधिय
विपठन सङ्केतिक
विश्लेषण भिन्न
प्रक्रिया प्रदर्शनात्मक
संयोग आकस्मिक
विकेन्द्रित
पाठ र अन्तर्पाठ
बहुलता बहुत्व
खण्डित व्यष्टि
इतिहासको अन्त्य
लेखकीय मृत्यु
स्थानिय विश्वव्यापीकरण
परिवेश सापेक्षता
(गौतम २२–२३)

नवीन प्रवृत्तिहरुः
साहित्य सृजना र समालोचनाको क्षेत्रमा उत्तरआधुनिकतावादी संस्कृति, प्रवृत्ति र चिन्तन, प्रविधि र संचारको विकास आदिले प्रभावित भई केही नवीन प्रवृत्तिहरु देखापरेका छन् । ती प्रवृत्तिहरु यस प्रकार छन् ः
१. परोक्ष यथार्थवाद (Virtual Reality)
२. अधि यथार्थवाद Hyperreality
३. जादुमय यथार्थवाद (Magical Realism)
४. समलिङ्गीयता तथा तेस्रो लिङ्गीयता (Homesexuality and Third sex)
५. सन्दीग्धतावाद सिद्धान्त (Queer Theory)
६. अभिजात सिद्धान्त (Trauma Theory)
७. जनजातीय अध्ययन सिद्धान्त (Ethnic Studyes)
८. आप्रवासी लेखन (Diasporic Writing)
९. उत्तरउपनिवेशवाद (Post Colonialism)
१०.वातावरणवादी समालोचना (Ecocriticism) आदि

यसरी उत्तरआधुनिकता र उत्तरआधुनिकतावाद भू–मण्डलीकरण, सूचना र सञ्चारमा आएको क्रान्ति, उत्तरऔद्योगीकरण, उपभोक्तावादी संस्कृति, विश्वयुद्धहरुको त्रासद् अनुभव, शहरीकरण, केन्द्र र आस्थाको धरोहर गुमेको अवस्था आदिको प्रभाव र प्रतिक्रियास्वरुप विशेषत दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात् विकसित भएको दार्शनिक चिन्तन, सौन्दर्यशास्त्र, जीवन शैली र संस्कृति हो ।
यसको प्रभाव र प्रयोग मानवीय जीवनको विभिन्न क्षेत्रहरु जस्तै आर्थिक क्रियाकलाप, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र, राजनीतिक प्रणाली, दर्शनशास्त्र, शिक्षा, कला र साहित्य, वास्तुशास्त्र, फेसन इत्यादिमा व्यापक रुपमा पाइन्छ ।
एकत्वको विरोध गर्दै बहुत्ववादी प्रवृत्तिको पृष्ठपोषण गर्नु, परम्पराको विरोध गर्दै पुराना मूल्य मान्यताहरुलाई चुनौति दिनु, उच्च संस्कृति र प्रसिद्ध संस्कृतिको भेदलाई प्रश्न गर्नु, स्थापित केन्द्रको विरोध गर्दै नव केन्द्रहरुको स्थापना गर्नु, साहित्यमा नविनतालाई प्राथमिकता दिदैं प्रयोगात्मकतामा जोड दिनु, विधागत भिन्नतालाई मेट्ने प्रयास गर्नु, अन्तरपाठात्मकतालाई जोड दिनु, लेखकको मृत्युको घोषणा गर्नु, प्राचीनता तर्फ फर्केर इतिहासलाई पुनर्लेखनको प्रयास गर्नु, सम्पूर्णताकोा दावी गर्ने (Teleological)ज्ञान शास्त्र (Epistemology) विरोध गर्नु, माहाआख्यानप्रति अविश्वास गर्नु, सतहको विस्तार गर्नु, सांस्कृतिक तथा राजनीतिक विविधतालाई जोड दिदै स्थानीयतालाई महत्व दिनु, उपभोक्तावादी संस्कृतिलाई जोड दिनु, आमनागरिकलाई उपभोक्ता वा ग्राहकको रुपमा बुभ्mनु, मानवीय अस्तित्वलाई विखण्डित र विश्रृङ्खलित छ भन्नु, भाषालाई एक खेलको रुपमा चित्रित गर्नु, सापेक्षता, तत्कालिनता र आकस्मिकतामा विश्वास मान्नु, विखण्डित र विश्रृङ्खलित अवस्थाप्रति उत्सव व्यक्त गर्नु, कुनै सत्यलाई अन्तिम र सार्वभौम नमान्नु, सीमाको अन्त्यको घोषणा गर्नु र यथार्थको छलन भएको मान्नु यसका केही विशिष्टताहरु हुन् । on the 1980s wear on
उत्तरआधुनिकता र उत्तरआधुनिकतावाद बारेमा बहस समसामयिक एक जल्दोबल्दो विषय हो । नेपालमा पनि केही समय अगाडि पत्रपत्रिका मार्फत पनि यस सन्दर्भमा बहस र छलफल सञ्चालन गरिएको थियो । यसको बारेका बहस मुल रुपमा राजनीतिक, आर्थिक विकास, संस्कृति तथा कला साहित्य सृजना र समालोचनामा केन्द्रित रहेको पाइन्छ । राजनीतिक दलहरुले आफ्नो परम्परागत मूल्य मान्यताहरुमा पुनर्लेखनको प्रयास, सशस्त्र र शान्तिपूर्ण आन्दोलनको फ्युजन, संविधान सभाको घोषणापश्चात् विना रक्तपात राजतन्त्रको अन्त्य इत्यादि समकालीन नेपालका आफ्नै मौलिक र विशिष्ट प्रकारको राजनीतिमा देखिएको उत्तरआधुनिकता हो । स्थानीय स्रोत साधन सीपको उपयोग गर्दै विकासको फल उपयोग गर्ने उपभोक्तालाई विकास प्रक्रियामा सरिक गराउँदै (उपभोक्ता समुह ) स्थानीय आवश्यकता अनुरुप विकास गर्नुपर्छ भन्ने यसको आर्थिक विकासको अवधारणा हो । साहित्य सृजनामा सन्दर्भ सामाग्रीहरुको सूचि, स्थानीयतालाई प्राथमिकता, अतितको उत्खनन् र पुनर्लेखन र संगीतमा रिमिक्स, कला र साहित्यमा देखिएका केही उत्तरआधुनिकतावादका प्रवृत्तिहरु हुन् । तेस्रो लिङ्गीको नाममा नागरिकता, लैङ्गिक पहिचान बारेमा बहुलवादी धारणा, जातीय पहिचानको आधारमा गाउँहरु स्थापना गरी पर्यटकहरुलाई आकर्षक गर्ने प्रयास, फेसबुक, ट्विटर जस्ता सामाजिक नेटवर्कको प्रयोगको व्यापकता, भर्चुअल पुस्तकालय विस्तार आदि हाम्रा जीवन शैलीमा देखिएका केही उत्तरआधुनिक प्रवृत्ति हुन् ।
अन्त्यमा
समाज विज्ञानमा बहस र छलफल चल्ने अन्य वादहरु जस्तै उत्तरआधुनिकता र उत्तरआधुनिकतावादका पनि केही राम्रा र नराम्रा पक्षहरु छन । एक केन्द्रवादी धारणालाई अस्वीकार गरेर बहुसंस्कृतिक, बहुभाषिक, बहुजातीय समाज निर्माणको सैद्धान्तिक आधार दिनु, सिमान्तकृत अल्पसंख्यक वर्ग जाती र लिङ्गलाई मुल धारमा स्थान दिनु पर्ने मान्यता राख्नु, विकासमा स्थानीय स्रोत साधन शीप र आवश्यकतालाई जोड दिनु, सांस्कृतिक विभेदको अन्त्यको प्रयास गर्नु यसका राम्रा पक्षहरु हुन् । कलालाई उपभोग्यवस्तु सरह बजारीकरण गर्नु सत्यको बहुरुपता र माहाआख्यानहरुको अन्त्यले ठीक र बेठीक छुट्टयाउन दुविधापूर्ण स्थितिको सृजना गर्नु, अर्थ र सत्यको निरन्तर चिप्लाइको मान्यताले मानिसलाई आफ्नो सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक परिवेशबाट विमुख गराई तत्कालीन संस्थापन पक्षको निरन्तरतामा अप्रत्यक्ष रुपमा सहयोग पु¥याउनु माहाआख्यानहरुको अन्त्यको घोषणा गर्दै स्वयम् एक माहाआख्यान बन्न, उपभोक्तावादी संस्कृतिलाई बढी प्रसय दिनु इतिहासको वेवास्ता गर्नु आदि यसका दुर्वल पक्षहरु हुन ।

सन्दर्भ ग्रन्थहरुः
१ गौतम, डा. लक्ष्मणप्रसाद, नेपाली साहित्यमा उत्तरआधुनिक समालोचना, काठमाण्डौः आरियन्टल, २०६६ ।
२. चापागाई, निनु, उत्तरआधुनिकतावादः भ्रम र वास्तविकता, काठमाण्डौंः सहस्राब्दी, २०६१ ।
३. पौडेल, डा.विष्णुप्रसाद, ‘‘साहित्यको समकालीनता र समकालीन लेखनका चुनौतीहरु’’।
४. बराल, डा.ऋषिराज, उत्तरआधुनिकतावाद र समकालीन यथार्थता, काठमाण्डौं ः वङ्गलामुखी, २०६३ ।
५. शर्मा, महोनराज र लुइटेल, खगेन्द्र, पूर्वीय र पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त, काठमाण्डौं ः विद्यार्थी, २०६१ ।
अंग्रेजी भाषाका
१. Barry, Peter. Beginning Theory: An Introduction To Literary And Cultural Theory. Manchester; Manchester UP, 2007.
२. Das, Bijay Kumar. Twentieth Century Literary Criticism. 5th ed. New Delhi: Atlantic, 2005.
३. Flax, Jean. “Postmodernism and Gender Relation in Feminist Theory.” Feminism/Postmodernism. Ed. Linda J. Nicholson.
४. Routledge, 1990.
५. Mike, Featherstone. Undoing Culture: Globalization, Postmodernism and Identity. London: Saga.
६. Waugh, Patricia, ed. Modern Literary Theory and Criticism. Noida: Oxford UP, 2007.
७. Wood, Tim. Beginning Postmodernism, New Delhi: Viva Books, 2010.